Księżyc

Księżyc - naturalny satelita Ziemi; łacińskie: Luna, stgr. Σελήνη Selḗnē; pol. fraz. „Srebrny Glob”, „srebrny glob”; pol. przest. gwara poetycka: „miesiąc”; pol. przest. poet. „luna” lub „łuna; pochodzenie nazwy: (arch.) księżyc = syn księcia (Słońce). Księżyc jest jednym z dwóch Świateł w astrologii. Księżyc to jedyny naturalny satelita Ziemi, nie licząc tzw. księżyców Kordylewskiego, które są obiektami pyłowymi i przez niektórych badaczy uważane za obiekty przejściowe, jest piątym co do wielkości księżycem czyli naturalnym satelitą planet w Układzie Słonecznym. Przeciętna odległość od środka Ziemi do środka Księżyca to 384 399 km, co stanowi mniej więcej trzydziestokrotność średnicy ziemskiej. Średnica Księżyca wynosi 3474 km[5], nieco więcej niż 1/4 średnicy Ziemi. Oznacza to, że objętość Księżyca wynosi około 1/50 objętości kuli ziemskiej. Przyspieszenie grawitacyjne na jego powierzchni to 1,622 m/s², a to 1/6 przyspieszenia na Ziemi. Księżyc odbija światło emitowane przez Słońce.

Księżyc wykonuje pełny obieg wokół Ziemi w ciągu 27,32 dnia (tzw. miesiąc syderyczny), a okresowe zmiany w geometrii układu Ziemia–Księżyc–Słońce powodują występowanie powtarzających się w cyklu 29,53-dniowym (tzw. miesiąc synodyczny) faz Księżyca. Starosłowiańska nazwa księżyc, czyli syn księcia, pierwotnie odnosiła się jedynie do młodego Księżyca (między nowiem a pierwszą kwadrą), jako syna „starego” miesiąca; ogólną nazwą był wówczas miesiąc – słowo będące derywatem od praindoeuropejskiej nazwy Księżyca, która może mieć związek z rdzeniem *mē-, oznaczającym mierzenie (czasu). „Księżyc” przyjął się jako ogólne określenie ziemskiego satelity nieco później. Nazwy niektórych pojęć i terminów związanych z Księżycem wywodzą się ze słów oznaczających „Księżyc” po grecku (stgr. Σελήνη Selene) i po łacinie (łac. Luna). Słowa te były imionami bogiń uosabiających księżyc: Selene w mitologii greckiej i Luny w mitologii rzymskiej.

Księżyc porusza się po orbicie, która nie jest idealnym okręgiem, lecz elipsą o mimośrodzie 0,0554. Powoduje to, że odległość Księżyca od Ziemi zmienia się od 363 104 kilometrów w perygeum do 405 696 kilometrów w apogeum. Całkowity obieg Księżyca wokół Ziemi (mierzony względem tzw. gwiazd stałych), czyli okres orbitalny, trwa około 27,3 dnia. Jednak uwzględniając ruch Ziemi po orbicie okołosłonecznej, okres ten wydłuża się do 29,5 dnia i nazywany jest miesiącem synodycznym (innymi słowy, to czas pomiędzy dwiema tymi samymi fazami Księżyca). W przeciwieństwie do większości satelitów innych planet, orbita Księżyca leży w pobliżu płaszczyzny ekliptyki, nie zaś ziemskiej płaszczyzny równikowej. Układ Ziemia-Księżyc tak naprawdę przypomina bardziej układ dwóch planet. Wynika to z faktu, że rozmiary Księżyca są względnie duże w porównaniu do Ziemi; jego średnica stanowi 1/4 średnicy ziemskiej, a masa – 1/81 masy Ziemi. Mimo to pogląd ten jest krytykowany w świecie nauki ze względu na to, że barycentrum układu znajduje się 1700 km pod powierzchnią Ziemi (w 3/4 jej promienia, licząc od środka). Powierzchnia Księżyca stanowi mniej niż 1/10 powierzchni Ziemi, albo około 1/4 powierzchni jej lądów (tyle, co Rosja, Kanada i USA razem wzięte). Księżyc Ziemi jest ponadto względnie największym satelitą całego Układu Słonecznego (w stosunku do obieganej planety); wprawdzie wskaźnik ten jest wyższy u Charona, satelity Plutona, jednak ten ostatni uznawany jest obecnie za planetę karłowatą.

Pływy Morskie

Występujące na Ziemi pływy morskie wywoływane są przez siły pływowe głównie grawitacji Księżyca, wyolbrzymiane przez różne zjawiska zachodzące w ziemskich oceanach. Pływowe siły grawitacyjne istnieją dzięki temu, że wody po stronie zwróconej ku Księżycowi są przez niego silniej przyciągane niż te po stronie przeciwnej. Siły te „rozciągają” oceany, nadając im kształt elipsy. Powstają wówczas dwa „wybrzuszenia” – obszary podwyższonego poziomu morza – po dwóch stronach Ziemi: zwróconej ku Księżycowi i przeciwnej, a obniżenie w miejscach prostopadłych do nich. Opisane wyżej deformacje okrążają Ziemię w rytm wschodów i zachodów Księżyca będąc jednocześnie ciągniętymi przez obrót Ziemi, w wyniku czego wyprzedzają trochę Księżyc. Natężenie tego zjawiska zwiększane jest poprzez bezwładność wody oraz kumulację energii w mniejszej ilości wody na przybrzeżnych spłyceniach oceanów. Nakładanie się tych czynników jest analogiczne do efektu narastania fali przy brzegach. Przesunięcie deformacji Ziemi względem Księżyca „przyspiesza” ruch Księżyca, a spowalnia ruch obrotowy Ziemi, w związku z czym doba ziemska wydłuża się w ciągu stulecia o 2 tysięczne sekundy (jest to główna przyczyna wydłużania się doby). Wzrost momentu pędu ruchu orbitalnego Księżyca sprawia, że rośnie promień jego orbity o 3,8 cm na rok (jednocześnie prędkość nieznacznie maleje). Zjawisko to będzie trwało dopóki na Ziemi będą pływy lub obrót Ziemi nie zsynchronizuje się z obiegiem Ziemi przez Księżyc.

Przejście Księżyca przez ziemską magnetosferę

Kiedy Księżyc jest w pełni, przechodzi przez magnetosferę ziemską, przez ziemskie pole magnetyczne. Na trzy dni przed pełnią Księżyc wchodzi w magnetosferę i pozostaje w niej przez 6 dni czyli aż do trzech dni po pełni. Przez te magiczne 6 dni Księżyc jest zanurzony w gigantycznym obłoku plazmy z uwięzionymi w nim gorącymi cząstkami. Najlżejsze z tych bardzo mobilnych cząstek, elektrony, nadają powierzchni Księżyca ujemny ładunek elektryczny. Na księżycowej stronie oświetlonej promieniami słonecznymi, efekt ten jest neutralizowany przez nadfiolet wytrącający elektrony z powierzchni Księżyca, utrzymując stopień naładowania na stosunkowo niewielkim poziomie. Na ciemnej stronie gromadzące się elektrony podnoszą napięcie do setek, a nawet tysięcy woltów. W tej sytuacji wzrasta prawdopodobieństwo, że drobne cząstki pyłu księżycowego mogą unosić się nad powierzchnią, wyrzucane z niej poprzez odpychanie elektrostatyczne. Zjawisko to może utworzyć nocną, przejściową „pyłową atmosferę”. Księżycowa „atmosfera pyłowa” może gromadzić się w coś w rodzaju przezroczystego wiatru. Unoszący się pył może przemieszczać się z silnie ujemnie naładowanej strony nocnej do słabo ujemnie naładowanej strony dziennej. Ten huragan pyłowy powinien być najsilniejszy w sektorze terminatora. Wiele z opisanych tutaj danych zawiera się jeszcze w obszarze rozważań, bowiem astronauci programu Apollo, którzy byli na Księżycu, nie przebywali na Księżycu w czasie pełni i nigdy nie doświadczyli przebywania w ziemskiej magnetosferze, lecz Lunar Prospector wykrył zmiany napięcia po ciemnej stronie Księżyca, podczas jego przechodzenia przez ziemską magnetosferę. Skoki napięcia występowały w zakresie od -200 do -1000 V. Czas przechodzenia Księżyca przez ziemską magnetosferę, ziemskie pole magnetyczne, to najbardziej mistyczno-magiczny czas księżycowy, o czym zapewne nie trzeba przypominać adeptom kultywującym medytację oraz rytuały magiczne.

Obserwacje Księżyca i zjawisko Zaćmienia

Podczas pełni, gdy Księżyc jest najjaśniejszy osiąga wielkość gwiazdową rzędu -12,6m (magnitudo, mag). Dla porównania, wielkość gwiazdowa Słońca wynosi -26.8m. Gdy Księżyc znajduje się w pierwszej lub ostatniej kwadrze, jego jasność nie równa się połowie jasności w pełni, a zaledwie około 1/10 tej wartości. Dzieje się tak, ponieważ Księżyc nie jest idealnym reflektorem Lamberta (natężenie światła odbieranego przez obserwatora jest więc zależne od kąta obserwacji). Dodatkową rolę odgrywa tu efekt opozycji – poza pełnią na widocznej stronie Księżyca powstają cienie wywoływane przez różne wypukłości terenu, co zmniejsza ilość odbijanego światła. Rozmiar kątowy Księżyca widzianego z Ziemi wynosi około 30'. Złudzenie optyczne sprawia, że Księżyc znajdujący się w pobliżu linii horyzontu wydaje się większy, lecz w rzeczywistości jego średnica kątowa zmniejsza się blisko widnokręgu o około 1,5%; spowodowane jest to nieznacznym wzrostem odległości między Księżycem a obserwatorem.

Na tle ciemnego nieba Księżyc wydaje się stosunkowo jasnym obiektem, mimo że odbija on jedynie 7% padającego nań światła (duża część jego powierzchni pokryta jest ciemnymi skałami bazaltowymi). Ma on bardzo niskie albedo, i jest de facto najsłabszym reflektorem w całym Układzie Słonecznym. Kontrast między ciemnym tłem a jasnym ciałem niebieskim sprawia, że ciało to postrzegane jest jako jasny obiekt. Największa wysokość Księżyca na niebie jest porównywalna z wysokością górowania Słońca. Zależy ona przede wszystkim od pory roku i fazy Księżyca – dla przykładu, Księżyc w pełni znajduje się najwyżej zimą. To, w którą stronę zwrócony jest półksiężyc, zależy z kolei od szerokości geograficznej obserwatora; w pobliżu równika Księżyc może przybrać kształt „łódki”. Podobnie do Słońca, Księżyc powoduje różne efekty atmosferyczne, takie jak 22-stopniowej wielkości halo oraz mniejsze korony obserwowane częściej przez warstwę cienkich chmur.

Większość ludzi nie zdaje sobie sprawy z tego, iż Księżyc jest widoczny na nocnym niebie tylko przez kilka godzin. Wyjątkiem są tylko dni w okolicach pełni, kiedy Księżyc gości na niebie przez całą noc. W pierwszej kwadrze widoczny jest wieczorem i zachodzi około północy, a w ostatniej kwadrze wschodzi dopiero około północy. Kolejnym błędnym poglądem na temat obserwacji Księżyca jest ten, że pełnia jest najlepszym momentem na obserwacje. W rzeczywistości przy obserwacji terminatora (linii wschodu lub zachodu Słońca na Księżycu), można dostrzec wyraźniej rzeźbę terenu Księżyca, dzięki cieniom rzucanym przez obiekty znajdujące się na powierzchni.

Zaćmienia występują, gdy Słońce, Ziemia i Księżyc znajdują się w jednej linii. Zaćmienia Słońca występują podczas nowiu, kiedy Księżyc znajduje się pomiędzy Ziemią a Słońcem. Z kolei zaćmienia Księżyca zdarzają się podczas pełni – gdy to Ziemia jest pomiędzy Księżycem a Słońcem. Jako że inklinacja Księżyca (nachylenie do płaszczyzny ekliptyki) wynosi około 5%, zaćmienia nie zdarzają się podczas każdego obiegu Księżyca. Warunkiem wystąpienia zaćmienia jest przejście w momencie trwania nowiu lub pełni przez tzw. węzeł księżycowy, czyli punkt, w którym orbita Księżyca przecina się z płaszczyzną ekliptyki. Okresowość zaćmień Słońca i Księżyca określana jest przez tzw. cykl Saros, trwający w przybliżeniu 6585,3 doby (18 lat, 11 dni i 8 godzin) czyli podwójny cykl dziewięcioletni znany z numerologii.

Średnica kątowa tarczy Księżyca widzianej z Ziemi zmienia się w pewnym stopniu, ze względu na ekscentryczność orbity. W perygeum obserwowana z Ziemi tarcza ma średnicę 33′28″, podczas gdy w apogeum 29′55″. Średnica kątowa Słońca widzianego z Ziemi zmienia się w mniejszym zakresie, od 31′31″ do 32′33″. Ta zmienność umożliwia występowanie dwóch rodzajów zaćmień Słońca: całkowitego i obrączkowego. W przypadku zaćmienia całkowitego, Księżyc całkowicie zakrywa dysk słoneczny i korona słoneczna staje się dostrzegalna gołym okiem. Zaćmienia obrączkowe występują, gdy Księżyc jest w pobliżu apogeum swego ruchu wokół Ziemi; jego wielkość kątowa jest wówczas mniejsza, w związku z czym nie jest on w stanie zakryć całego Słońca.

Jako że Księżyc powoli oddala się od Ziemi, jego wielkość kątowa maleje. Oznacza to, że setki milionów lat temu mógł on zawsze pokrywać całą tarczę słoneczną i zaćmienia obrączkowe nie występowały. Analogicznie, za 600 milionów lat Księżyc nie będzie w stanie zakryć całego Słońca i zjawisko zaćmienia całkowitego nie będzie więcej zachodzić, chyba, że Księżyc znów zacznie się do Ziemi przybliżać.

Związane z zaćmieniami jest zjawisko okultacji. Księżyc zakrywa obszar nieba o rozmiarze kątowym równym 1/2 stopnia; okultacja zachodzi, gdy jasna gwiazda lub planeta przechodzi za jego tarczą. Dla przykładu, zaćmienie słoneczne to okultacja Słońca. Jako że Księżyc znajduje się stosunkowo blisko Ziemi, okultacje poszczególnych gwiazd nie są widoczne w tym samym czasie w różnych miejscach. Z kolei dzięki zjawisku precesji każdego roku Księżyc zakrywa inne gwiazdy.

Fazy Księżyca

Faza Księżyca określa wielkość widocznej części Księżyca. Faza podawana jest jako ułamek Pełni, zwykle procentowo. Wartość fazy Księżyca oblicza się jako część ułamkową wartości F obliczonej według wzoru:

F = (JD / 29,53058868) - 0,3033).

Objaśnienie: JD - data juliańska Wartości fazy w postaci wielokrotności ósmych części Pełni mają tradycyjne nazwy i przypisuje sie im specyficzny wpływ na różne zjawiska biologiczne.

Nów: Faza = 0,000 - Nów, 
1/8 faza = 0,125 - Wzrastający Sierp, 
Pierwsza Kwadra (2/8): faza = 0,250 - I Kwadra, 
6/8: faza = 0,375 - Poszerzony Księżyc, 
8/8: faza = 0,500 - Pełnia, 
6/8: faza = 0,625 - Garbaty Księżyc, 
Ostatnia Kwadra 2/8: faza = 0,750 - III Kwadra, 
1/8: faza = 0,875 - Ubywający Sierp, Faza Balsamiczna,

Zmienność faz Księżyca i Magia

Zmienność faz Księżyca kojarzona jest zwykle z cyklem rozrodczym (ciąża). Jako Światło nocne, dające specyficzny, srebrzysty blask, kojarzony jest też ze wszystkim, co tajemnicze, niezbadane, magiczne, sekretne. Związane są z nim boginie Luna i Selene oraz bóstwo indyjskie Ćandra/mas. Symbolizują go trzy postacie kobiece: dziewica-kapłanka (Pełnia), kobieta-matka (ciężarna) (Kwadra) i dojrzała mądra kobieta (Nów) - gdzie wiedżma (mądra) oznaczała pierwotnie wiedzącą, wiedzącą matkę, dopiero w średniowieczu barbarzyńsko tępiący dawne kultury i wiedzę "niechrześcijańską" kościół katolicki nadał tej nazwie znaczenie pejoratywne. Najstarsze ślady archeologiczne kultu Potrójnej Wielkiej Bogini, pochodzące z około VII wieku p.e.ch., napotykamy w starożytnej Anatolii (dzisiejsze Çatal Hüyük w Turcji). Jak wnosić można z późniejszej mitologii, która pewnie oddaje starsze, choć nie zachowane na piśmie opowieści, było to związane ze sposobem postrzegania świata, jako ustawicznej gry form. Tak i Wielką Boginię widziano jako wciąż tę samą, ale objawiającą się w różnych formach, jako zmienną w niezmienności, jako trzy fazy jednego boskiego bytu. Związek Wielkiej Bogini z Księżycem, roślinnością i płodnością jest tak pewny, że nikt z badaczy nie poddaje go w wątpliwość. Obserwując na niebie zmienność faz Księżyca wierzono, że tak, jak Luna czy Selene zmienia swą postać, tak i jej pani - Wielka Bogini ulega cyklicznym przemianom od dziewicy-kapłanki przez fazę kobiety-matki do wszystkowiedzącej starszej kobiety, zaglądającej w stare dziedziny świata chtonicznego oraz na ścieżkę poprzez świat umarłych. Ten pradawny anatolijski obraz Potrójnej Bogini przedostał się zarówno do mitów hetyckich, jak i greckich (Demeter-Kore). Potrójna Bogini symbolizuje Całość, Pełnię, co ma również znaczyć, że Bogini panuje nad każdą fazą życia, że zna wszystkie rzeczy na ziemi i niebie, że kieruje wielkim misterium umierania i odradzania. Ta matriarchalna trójca została zaanektowana przez późniejsze patriarchalne systemy wierzeń, w tym chrześcijaństwo, chociaż w dawniejszych czasach, w tym w Indiach występowała i występuje równolegle (Śaiva/Śiwa i Śakta/Tantra).

Jak Stara Bogini Hekate łączona była z nowiem Księżyca oraz ze sztuka magiczną, tak magią w ziemskiej rzeczywistości zajmowały się w Azji Mniejszej starsze kobiety, starowinki. W starohetyckich tekstach wyraźnie powiada się, że osobami upoważnionymi do działania na polu magii były "Staruchy" (Szeptuchy), kobieca starszyzna. W okresie około XVII i XVI wieku p.e.ch., w hetyckich pałacach oraz świątyniach we wszystkich większych miastach Staruchy (Szeptuchy) otaczano opieką i pewną czcią. Zajmowały się one praktykami magicznymi, wróżbiarstwem, wieszczeniem, ale też leczeniem, zielarstwem - ich pomocnikami byli lekarze, a jak wiemy, wtedy sztuka medyczna miała swój kontekst sakralny i była oparta na ziołolecznictwie oraz bioterapii (mesmeryzmie, przekazie energii duchowej). Zioła zaś to przecież święte rośliny Wielkiej Bogini. Starucha/Szeptucha odczytywała znaki, przewidywała losy ludzi, dokonywała wieszczenia z ognia, uczestniczyła przy wróżeniu ze zwierzęcych wnętrzności, z fusów. Patrzyła w niebo, śledząc ruchy ciał niebieskich, odczytywała boski głos z grzmotów i błyskawic. Była ważną personą, a kto wie czy jej duża rola u Hetytów nie była dziedzictwem prastarych neolitycznych wierzeń i praktyk dawnej Anatolii, jeszcze z czasów Çatal Hüyük. Starucha z Azji Mniejszej to wyjątkowa postać - zdaje się, że ani w Egipcie ani w Sumerze i u innych ludów Mezopotamii nie ona była główna osobą niejako zawodowo parającą się magią - tam taką rolę odgrywali raczej kapłani. Podobnie czczono starsze kobiety w śaktyjskich tradycjach Indii, Nepalu i Tybetu, w nurcie Śakta/Tantra

W niektórych dawnych wierzeniach Księżyc pełnił także rolę męską, ślad takich wierzeń zachował się do naszych czasów w jego nazwie.

Wpływ Księżyca na sen człowieka

Naukowcy Uniwersytetu w Bazylei w Szwajcarii pod przewodnictwem prof. Cajochena wykazali, że Księżyc ma wpływ na sen człowieka, a pełnia Księżyca powoduje:

spadek o jedną trzecią aktywności mózgu w trakcie głębokiego snu,
obniżenie się poziomu melatoniny,
gorszą jakość snu,
u nieświadomych uczestników eksperymentu wydłużenie się fazy zasypiania o 5 minut, jak również skrócenie się snu o 20 minut.