Wielki Wóz

Wielki Wóz – jeden z najbardziej rozpoznawalnych asteryzmów północnej półkuli nieba, złożony z siedmiu najjaśniejszych gwiazd gwiazdozbioru Wielkiej Niedźwiedzicy. W jego skład wchodzą α UMa (Dubhe), β UMa (Merak), γ UMa (Phecda), δ UMa (Megrez), tworzące kształt kojarzony z wozem o czterech kołach; a także ε UMa (Alioth), ζ UMa (Mizar) oraz η UMa (Alkaid), tworzące trójgwiezdny dyszel wozu. Gwiazdy z czworoboku Wielkiego Wozu to tułów niedźwiedzicy, dyszel natomiast tworzy jej ogon. Pochodzenie nazwy Wielki Wóz wywodzi się wprost z układu zarysowanego na niebie przez poszczególne gwiazdy asteryzmu. Mimo że we wszystkich kulturach biorących udział w nazywaniu gwiazdozbiorów obszar ten oznaczano jako Wielką Niedźwiedzicę, to w wielu z nich dopatrywano się także wozu, chochli[3] lub pługa[4]. Obecnie rozpowszechniło się nawet używanie określenia Wielki Wóz dla nazywania całego gwiazdozbioru, mimo że Wielki Wóz to tylko część Wielkiej Niedźwiedzicy. Podobnie rzecz się ma do nazewnictwa gwiazdozbioru Małej Niedźwiedzicy, często nazywa się ją Małym Wozem. Wielki Wóz jest bardzo charakterystyczny i stanowi punkt wyjścia do poznawania nieba. Gwiazdozbiór, asteryzm, góruje o północy w marcu.

Już na przynajmniej trzy tysiące lat przed erą chrześcijańską Starożytni Egipcjanie utożsamiali najjaśniejsze gwiazdy obecnej Wielkiej Niedźwiedzicy z postacią bogini Tawaret. Mezopotamscy astronomowie natomiast doszukiwali się tu powozu lub wozu towarowego. Indianie północnoamerykańscy (z plemienia Siuksów), patrząc na gwiazdy tworzące czworobok Wielkiego Wozu, widzieli czterech mężczyzn niosących mary pogrzebowe i towarzyszących im żałobników (gwiazdy dyszla wozu). Podobnie było w kulturze arabskiej wczesnego średniowiecza, ówcześni astronomowie w gwiazdach Wielkiego Wozu doszukiwali się czworoboku mar oraz trzech towarzyszących im żałobnic. W nieco późniejszym okresie był on już wozem ciągniętym przez trójkonny zaprzęg z jeźdźcem Alkorem dosiadającym środkowego rumaka zaprzęgu – Mizara. Tak Wielki Wóz jest przedstawiany na mapach atlasu „Cosmographicus” Petera Apiana z 1524 roku. Mizar i Alkor znajdują się bardzo blisko siebie, tworząc układ wielokrotny. Dostrzeżenie obu gwiazd „gołym okiem” stanowiło swoisty test wzroku dla kandydatów na łuczników do arabskiej armii. Jeżeli adept był w stanie oprócz wozu z zaprzęgiem dostrzec także jeźdźca – Alkora – nadawał się na łucznika. Podobnie testowano kandydatów na łuczników w Japonii, Chinach i Indii, gdzie Wielki Wóz nazywany jest Mahajaną (ang. Mahayana), a zatem Wielkim Pojazdem, w sensie tradycji środkowej ścieżki złotego środka.

Większość gwiazd Wielkiego Wozu oraz część z pozostałych należących do konstelacji Wielkiej Niedźwiedzicy należy do rozpadającej się już gromady otwartej. W 1870 roku wykazał to angielski astronom Richard Anthony Proctor. Do gromady nazwanej Strumieniem Wielkiej Niedźwiedzicy nie należą jedynie Dubhe oraz Alkaid, znajdują się w niej jednak nie tylko gwiazdy z tejże konstelacji, lecz także wiele innych gwiazd należących do innych gwiazdozbiorów. Są to między innymi: δ Aqr (Skat), β Aur (Menkalinan) oraz α CrB (Alphecca).

Od czasów antycznych w kulturze zachowało się wiele odniesień do gwiazd Wielkiego Wozu, w tym w tradycji wedyjskich i dharmicznych religiach odwedyjskich, jak dźinizm i buddyzm, gdzie kolejne gwiazdy symbolizują małe wtajemniczenia duchowe na ścieżce Pielgrzyma, Pariwradźaka (podobnie jak siedem stopni dan w tradycyjnej Japonii).

Gwiazdy Wielkiego Wozu jako stopnie drogi wtajemniczenia Wielkich Mędrców, Saptaryszich:

1. Dubhe - Kratu Ryszi
2. Merak - Pulahu Ryszi
3. Phecda - Pulastja (ang. Pulastya) Ryszi
4. Megrez - Atri Ryszi
5. Alioth - Angiras Ryszi
6. Mizar i Alkor - Wasisztha Ryszi + Arundhati Ryszika (małżonka)
7. Alkaid - Marići Ryszi

Hindusi w Indii codziennie czczą Siedem Gwiazd, Wielki Wóz, w gwiazdozbiorze Wielkiej Niedźwiedzicy, tyle że są to gwiazdy uważane za dusze Sapta Ryszich (Siedmiu Mędrców, Mistrzów Mądrości). Bramini, Brahmanowie, czczą ich codziennie w swoim rytuale Sandhja (ang. Sandhya) trzy razy dziennie. Spośród siedmiu gwiazd wszyscy czczą Wasiszthę i jego żonę Arundhati. Arundhati (gwiazda Alkor) jest oglądana na niebie przez młodą parę tuż przed wejściem do pokoju pierwszej nocy (przed nocą poślubną, przed pierwszym współżyciem).

Odniesienia tychże gwiazd do kolejnych inicjacji wtajemniczających znajdziemy także w systemie starożytnych misteriów Mitry jak i w starym uzdrowicielskim japońskim Reiki.

Zobacz także: Asteryzm