Fomalhaut

Fomalhaut - Alfa Piscis Austrini, α PsA – to najjaśniejsza gwiazda w konstelacji Ryby Południowej, o jasności wizualnej 1,16 magnitudo i jednocześnie jedna z najjaśniejszych gwiazd półkuli południowej. Jest osiemnastą co do jasności wizualnej gwiazdą na nocnym niebie. Od Słońca dzieli ją odległość zaledwie 25 lat świetlnych. Krąży wokół niej dysk pyłowy; zaobserwowano także obiekt, który mógł być planetą, jednak w toku dalszych obserwacji uznano go raczej za pozostałość po kolizji mniejszych ciał.

Tradycyjna nazwa gwiazdy wywodzi się z języka arabskiego i jest znana co najmniej od 1340 roku. Wyrażenie ‏فم الحوت‎ fum al-ħūt, oznacza „paszczę wieloryba” lub „rybie usta”. Nazwa ta była zapisywana na ponad 30 różnych sposobów. Arabowie przed przyjęciem greckich konstelacji Ptolemeusza znali ją także pod nazwami ‏الضفدع الأول‎ Al Difdiʽ al Awwal, „Pierwsza Żaba” oraz ‏ضليم‎ Ṭhalīm, „Struś” – Fomalhaut i Achernar były parą strusi. Ptolemeusz zaliczył ją i do konstelacji Ryby Południowej, i do Wodnika. Dla Chińczyków i chińskiej astrologii Fomalhaut jest „bramą do obozu cesarskich strażników” (chiń. 北落師門; pinyin Běiluò shīmén).

W Polsce widoczna doskonale na przełomie lata i jesieni, góruje o północy w okolicach 15 września. Na szerokości geograficznej Warszawy widoczna jest na wysokości około ośmiu stopni nad horyzontem. Około 4500 lat temu czyli 2500 p.e.ch., gwiazda Fomalhaut była pomocna w wyznaczaniu dnia przesilenia zimowego. Ze względu na to około 3000 roku p.e.ch., Persowie czyli Irańczycy nazywali ją Hastorang i uznawali za królewską gwiazdę, jednego ze „strażników nieba”, gwiazd - królów nieba - gwiazd pod wpływem których rodzą się władcy, niebiańscy władcy, a zatem posłańcy i prorocy niebios posłani przez Boga czy bóstwa niebiańskie.

Fomalhaut to biała gwiazda ciągu głównego gwiazd. Jej jasność jest około 17 razy większa niż jasność Słońca, a temperatura efektywna to około 8590 K. Masa Fomalhauta to około 1,9 masy Słońca, a jego promień jest 1,8 razy większy niż promień Słońca.

W roku 1983 teleskop podczerwieni IRAS wykazał, że gwiazda jest źródłem większej niż oczekiwano ilości promieniowania podczerwonego. Dalsze obserwacje ujawniły, że podczerwień jest emitowana przez zimny dysk otaczający Fomalhauta, zbudowany z cząstek lodowego pyłu. W odległości około 140 au wokół Fomalhaut wykryto pierścień orbitującej materii (porównywalny do Pasa Kuipera wokół Słońca, choć znacznie rozleglejszy), którego ostre krawędzie wskazują, że prawdopodobnie jest utrzymywany przez dwie planety. Jedna z nich krąży po wewnętrznej, a druga po zewnętrznej stronie dysku. Obserwacje sieci radioteleskopów ALMA ukazują, że szerokość tego pierścienia jest równa 16 au, a jego grubość to jedna siódma szerokości. Jest on więc węższy i cieńszy niż wcześniej sądzono. Środek pierścienia jest przesunięty aż o 15 au względem położenia gwiazdy, co świadczy, że musi kształtować go oddziaływanie innego obiektu niż sam Fomalhaut. Z powodu kształtu i koloru dysku pyłowego na zdjęciach z Teleskopu Hubble’a, został on skojarzony z „Okiem Saurona”, gdyż przypomina on godło mitycznego Saurona i jego postać, którą przybrał w Trzeciej Erze Śródziemia (w powieści Władca Pierścieni J.R.R. Tolkiena).