Szaman

Szaman – osoba pełniąca funkcję duchową, mistyczną, uzdrowicielska i religijną, polegającą na sformalizowanej i instytucjonalnej więzi ekstatycznej z istotami nadludzkimi, duchami przodków lub aniołami. Słowo "szaman" pochodzi z języka wschodniosyberyjskich Ewenków, dawniej Tunguzów, gdzie przywędrowało z dalekiej Indii. U Mandżurów występuje jako sama, a u Goldów siaman. Czasownik sa, od którego pochodzi to słowo, odpowiada polskiemu terminowi "znachor" lub "wiedźma". Szaman w tradycji wedyjskiej to SAMAN - mistyczne i magiczne pieśni oraz szepty inwokujące różne bóstwa, a od pojęcia Saman jako rodzaju kapłana inwokanta powstała magiczna Sama-Weda, zbiór rytualnych pieśni i recytacji oraz szeptunków. Szamanizm jest w swych założeniach i praktykach tożsamy z Tantrą oraz Magią.

Dzięki badaniom etnologii oraz religioznawstwa wiemy, że fenomen szamaństwa, dawniej kojarzony prawie wyłącznie z obszarem środkowej Syberii (Tunguzi, Buriaci), był obecny w wielu innych systemach wierzeń na wszystkich kontynentach, w tym w Tybecie, Indii i Indochinach. Pewna zasługa w badaniach szamanizmu przypada Mircei Eliademu. Typowe funkcje szamańskie wykonują kapłani religii Voodoo z Haiti i Dominikany, w tym Houngan (kapłan rytualista), Mambo (kapłanka rytualistka). Podobnie szamańską tradycję reprezentuje Kahuna czyli kapłan szamańsko-magicznej Huny z Hawajów.

Funkcja szamańska cechuje się czterema cechami konstytutywnymi:

Szaman działa poprzez ekstazę (samadhi). Polega ona na wejściu w trans duchowy poprzez rytmikę tańca lub uderzania w bębenek, podczas którego szaman doznaje duchowego opuszczenia własnego ciała. Pozwala mu to na wejście w kontakt ze światem nadludzkim, podjęcie podróży do nieba, bądź zejście do świata podziemnego, napotkania duchów opiekunów, zaprzyjaźnionych bądź też wrogich, i wykonania swej misji.

Szaman posiada więzi na "tamtym świecie". Siła szamana polega na posiadaniu właściwych układów z potężnymi i wpływowymi w zaświatach duchami i aniołami Boga. Walcząc z demonami i złymi duchami, szaman wspiera się sojuszami z innymi, z duchami światła i aniołami. Dlatego też szamanem nie jest ten, kto chce, lecz ten, który został przez duchy wybrany i wprowadzony w "tamten świat".

Szaman jest trwałym elementem życia społecznego, jego instytucja jest nieodzowna dla ludzkiej wspólnoty. Dzięki misteryjnej inicjacji szaman posiada właściwą wiedzę, potrzebną w trudnych sytuacjach, gdy musi wyruszać w zaświaty, aby pomóc jednostkom bądź całej swej wspólnocie.

Szaman działa z pobudek altruistycznych. Na ogół jego dwie najważniejsze funkcje to:

- odprowadzanie umarłych w zaświaty - umarli potrzebują opieki w swej ostatniej drodze, gdyż zanim dojdą do jej końca, czyhają na nich wielkie niebezpieczeństwa; szaman przeprowadza dusze zmarłych przez zaświaty, do bram ich miejsca odpoczynku; - przywracanie zbiegłej duszy osobom chorym - choroba jest na ogół wywołana odejściem duszy, bądź wyniszczaniem duszy przez złego ducha; rola szamana polega na odnalezieniu duszy błąkającej się w zaświatach i sprowadzeniu jej do chorego, ewentualnie pokonaniu złych, nieprzychylnych i szkodzących jej duchów .

Osoba szamana, jego atrybuty i rytuały z nim związane różnią się w zależności od epoki, regionu i kultury. Na ogół jednak jego stałymi atrybutami są symbole transu i tańca (bębenek), oś, po której symbolicznie wchodzi w różne światy, znajdujące się na Drzewie Kosmicznym, oraz ubiór naznaczony zdolnościami lotów ekstatycznych (np. pióra).

Instytucja szamana - szamanizm - nie stanowi religii, jest natomiast bardzo częstym elementem wierzeń animistycznych oraz tradycji misteryjnych, hermetycznych, tantrycznych i gnostyckich.

Do początku XX wieku szamanizm był powszechnie praktykowany przez wszystkie ludy tubylcze Syberii, Tybetu oraz China. Po rewolucji październikowej w ZSRR rozpoczęła się ateizacja szamanów, wyplenianie dawnych wierzeń u ludów syberyjskich, budowanie szkół i szpitali, które miały zapełnić lukę po zniknięciu szamana jako uzdrowiciela. Szamanizm był praktykowany tylko w najtrudniej dostępnych rejonach ZSRR i Rosji. Po 1991 roku szamani zaczęli się ponownie ujawniać na terenach byłego ZSRR, ale pozostało ich wielu, chociaż utrzymuje się wiele obrzędów i tradycji zniknęło bez śladu lub jest do odzyskania w Mongolii, Tybecie oraz Indiach.

Wołchw, pot. guślarz – u dawnych Słowian wróżbita, częściowo też mag, swego rodzaju odpowiednik szamana znanego z innych kultur pierwotnych. Po chrystianizacji wołchwów zaczęto nazywać „guślarzami”. Sztuka wróżenia wołchwów była powiązana z kultem boga chtonicznego Welesa, można w niej dostrzec aspekty animizmu i szamanizmu. Wieszcza Bojana uznawano także za „wnuka Welesowego”, co mogło świadczyć o jego powiązaniu z Welesem tudzież wołchwami.

Legenda o założeniu grodu Jarosławia podaje, że wołchwowie po złożeniu ofiary całopalnej wróżyli i śpiewali do akompaniamentu gęśli, co wskazuje na to, że pełnili także rolę ofiarników. Wołchwowie utrzymywali kontakty ze światem nadprzyrodzonym poprzez ekstazę wywołaną tańcem lub modłami szeptanymi. Zyskiwali wtedy zdolność wieszczenia oraz leczenia chorób.

Wołchwowie cieszyli się wśród ludu wielkim poważaniem, chociaż nie mieli takiego wpływu na władzę jak słowiańscy żercy. Jak podaje Powieść doroczna w początkach chrześcijaństwa na Rusi kierowali buntami przeciwko nowej religii okupanta i jego porządkowi społecznemu, na przykład w Suzdalu w 1024 roku czy w Nowogrodzie i ziemi rostowskiej w 1071 roku (również w Białooziersku, Połocku a nawet Kijowie). Podczas buntu w Nowogrodzie w 1071 roku po stronie chrześcijaństwa opowiedział się tylko książę Gleb z drużyną, podczas gdy mieszkańcy stanęli po stronie wołchwa. Brak natomiast danych o ich udziale w ofiarach z ludzi, jakie urządzać miał Włodzimierz w Kijowie w 980 i 983, z czego wnioskujemy, że rzekome ofiary z ludzi to chrześcijańskie pomówienia wobec szamanów słowiańskich.

Władza państwowa i kościelna surowo tępiły wołchwów jako konkurencję. W 1227 roku w Nowogrodzie czterech z nich spalono publicznie na stosie, jednak chrześcijanie na ziemiach słowiańskich zwykle dokonywali egzekucji w zajazdach i samosądach. Jeszcze w II połowie XIV wieku Stefan z Permu zbójecko walczył z silnymi wpływami wołchwa Pama wśród Zyrian.

Wołchwowie byli także strażnikami słowiańskiej tradycji ustnej. To dzięki nim znana jest antropogeniczna opowieść o Bogu pocącym się w łaźni i setki innych przekazywanych później w legendach.