Wielki Wóz

Wielki Wóz – jeden z najbardziej rozpoznawalnych asteryzmów północnej półkuli nieba, złożony z siedmiu najjaśniejszych gwiazd gwiazdozbioru Wielkiej Niedźwiedzicy. W jego skład wchodzą α UMa (Dubhe), β UMa (Merak), γ UMa (Phecda), δ UMa (Megrez), tworzące kształt kojarzony z wozem o czterech kołach; a także ε UMa (Alioth), ζ UMa (Mizar) oraz η UMa (Alkaid), tworzące trójgwiezdny dyszel wozu. Gwiazdy z czworoboku Wielkiego Wozu to tułów niedźwiedzicy, dyszel natomiast tworzy jej ogon. Pochodzenie nazwy Wielki Wóz wywodzi się wprost z układu zarysowanego na niebie przez poszczególne gwiazdy asteryzmu. Mimo że we wszystkich kulturach biorących udział w nazywaniu gwiazdozbiorów obszar ten oznaczano jako Wielką Niedźwiedzicę, to w wielu z nich dopatrywano się także wozu, chochli lub pługa. Obecnie rozpowszechniło się nawet używanie określenia Wielki Wóz dla nazywania całego gwiazdozbioru, mimo że Wielki Wóz to tylko część Wielkiej Niedźwiedzicy. Podobnie rzecz się ma do nazewnictwa gwiazdozbioru Małej Niedźwiedzicy, często nazywa się ją Małym Wozem. Wielki Wóz jest bardzo charakterystyczny i stanowi punkt wyjścia do poznawania nieba. Gwiazdozbiór, asteryzm, góruje o północy w marcu.

Już na przynajmniej trzy tysiące lat przed erą chrześcijańską Starożytni Egipcjanie utożsamiali najjaśniejsze gwiazdy obecnej Wielkiej Niedźwiedzicy z postacią bogini Tawaret. Mezopotamscy astronomowie natomiast doszukiwali się tu powozu lub wozu towarowego. Indianie północnoamerykańscy (z plemienia Siuksów), patrząc na gwiazdy tworzące czworobok Wielkiego Wozu, widzieli czterech mężczyzn niosących mary pogrzebowe i towarzyszących im żałobników (gwiazdy dyszla wozu). Podobnie było w kulturze arabskiej wczesnego średniowiecza, ówcześni astronomowie w gwiazdach Wielkiego Wozu doszukiwali się czworoboku mar oraz trzech towarzyszących im żałobnic. W nieco późniejszym okresie był on już wozem ciągniętym przez trójkonny zaprzęg z jeźdźcem Alkorem dosiadającym środkowego rumaka zaprzęgu – Mizara. Tak Wielki Wóz jest przedstawiany na mapach atlasu „Cosmographicus” Petera Apiana z 1524 roku. Mizar i Alkor znajdują się bardzo blisko siebie, tworząc układ wielokrotny. Dostrzeżenie obu gwiazd „gołym okiem” stanowiło swoisty test wzroku dla kandydatów na łuczników do arabskiej armii. Jeżeli adept był w stanie oprócz wozu z zaprzęgiem dostrzec także jeźdźca – Alkora – nadawał się na łucznika. Podobnie testowano kandydatów na łuczników w Japonii, Chinach i Indii, gdzie Wielki Wóz nazywany jest Mahajaną (ang. Mahayana), a zatem Wielkim Pojazdem, w sensie tradycji środkowej ścieżki złotego środka.

Większość gwiazd Wielkiego Wozu oraz część z pozostałych należących do konstelacji Wielkiej Niedźwiedzicy należy do rozpadającej się już gromady otwartej. W 1870 roku wykazał to angielski astronom Richard Anthony Proctor. Do gromady nazwanej Strumieniem Wielkiej Niedźwiedzicy nie należą jedynie Dubhe oraz Alkaid, znajdują się w niej jednak nie tylko gwiazdy z tejże konstelacji, lecz także wiele innych gwiazd należących do innych gwiazdozbiorów. Są to między innymi: δ Aqr (Skat), β Aur (Menkalinan) oraz α CrB (Alphecca).

Od czasów antycznych w kulturze zachowało się wiele odniesień do gwiazd Wielkiego Wozu, w tym w tradycji wedyjskich i dharmicznych religiach odwedyjskich, jak dźinizm i buddyzm, gdzie kolejne gwiazdy symbolizują małe wtajemniczenia duchowe na ścieżce Pielgrzyma, Pariwradźaka (podobnie jak siedem stopni dan w tradycyjnej Japonii).

Gwiazdy Wielkiego Wozu jako stopnie drogi wtajemniczenia Wielkich Mędrców, Saptaryszich:

1. Dubhe - Kratu Ryszi
2. Merak - Pulahu Ryszi
3. Phecda - Pulastja (ang. Pulastya) Ryszi
4. Megrez - Atri Ryszi
5. Alioth - Angiras Ryszi
6. Mizar i Alkor - Wasisztha Ryszi + Arundhati Ryszika (małżonka)
7. Alkaid - Marići Ryszi

Hindusi w Indii codziennie czczą Siedem Gwiazd, Wielki Wóz, w gwiazdozbiorze Wielkiej Niedźwiedzicy, tyle że są to gwiazdy uważane za dusze Sapta Ryszich (Siedmiu Mędrców, Mistrzów Mądrości). Bramini, Brahmanowie, czczą ich codziennie w swoim rytuale Sandhja (ang. Sandhya) trzy razy dziennie. Spośród siedmiu gwiazd wszyscy czczą Wasiszthę i jego żonę Arundhati. Arundhati (gwiazda Alkor) jest oglądana na niebie przez młodą parę tuż przed wejściem do pokoju pierwszej nocy (przed nocą poślubną, przed pierwszym współżyciem).

Odniesienia tychże gwiazd do kolejnych inicjacji wtajemniczających znajdziemy także w systemie starożytnych misteriów Mitry jak i w starym uzdrowicielskim japońskim Reiki.

Kalendarz Saptaryszi

Kalendarz Saptaryszi starożytnych Indii opiera się na precesji równonocy. Wykorzystuje tropikalny zodiak Greków i tempo precesyjne Hipparcha. Erę Saptarishis należy określić na podstawie obserwacji nieba gołym okiem. Obecnie linia odniesienia przechodzi przez gwiazdy Dubhe i Merak w gwiazdozbiorze Wielkiej Niedźwiedzicy, dotykając ich obu, i przecina ekliptykę w gwiezdnej Purvaphalguni Nakshatra Simha Rashi w punkcie bliskim gwiazdy 59 Leonis. Różnica kątowa między tym „wskaźnikiem Saptarishis” a równonocą wiosenną daje tropikalną księżycową rezydencję, w której Saptarishis przebywa w danym momencie.

Słowo „Saptarishi” pochodzi z sanskrytu i oznacza „siedmiu mędrców”. To siedmiu riszich w starożytnych Indiach, których podziwia się w wielu miejscach w Wedach i innej literaturze hinduskiej. W starożytnej astrologii indyjskiej grupa gwiazd Wielkiego Wozu (część konstelacji Wielkiej Niedźwiedzicy) nazywa się Saptarishi. Gwiazdozbiory Wielkiej Niedźwiedzicy (konstelacja Wielkiej Niedźwiedzicy) przypominają nam o dużej czerpaku lub znaku zapytania rozproszonym na niebie. Era „Saptarishi” to najstarsza era w historii Indii. „Saptarishi” ciągle się zmienia dla każdej Manvantary. W całym naszym wszechświecie jest 27 gwiazdozbiorów. W każdej konstelacji Saptarishi przebywali przez 100-100 lat. W ten sposób Saptarishi kończy jedną rundę w ciągu 2700 lat.

W Saptarishi Nadi jest wiele dowodów na to, że saptarishi używali tropikalnego zodiaku z gwiezdnymi nakszatrami. Nawet Komitet ds. Reformy Kalendarza — utworzony przez rząd Indii — potwierdził, że Surya Siddhanta opowiada się za zodiakiem tropikalnym. Przede wszystkim w swojej ostatecznej rekomendacji komisja faworyzowała zodiak tropikalny. Ale zanim zbadamy dowody na to, że saptariszi używali zodiaku tropikalnego, przyjrzyjmy się podstawom zodiaku.

Definicje zodiaku podane w klasycznych tekstach indyjskich, takich jak Vedanga Jyotish i Surya Siddhanta, są zdecydowanie tropikalne. Zodiak gwiezdny, który jest obecnie śledzony przez indyjskich astrologów, używa nakszatr do zdefiniowania zodiaku. Przykładowo, nakszatry Aświni, Bharani i pierwsza ćwiartka Krttika (Plejady) określają Barana (Mesza, ang. Mesza). Jednak każda nakszatra (konstelacje typu Aświni, Bharani itp.) składa się z grupy gwiazd. Chociaż zodiak gwiezdny zaczyna się od Aświni, nie ma określonego punktu odniesienia w gwiezdnym kosmosie. Gwoli wyjaśnienia, konstelacja Aświni ma główną gwiazdę o nazwie β Arietis; ale dokładny punkt początkowy konstelacji nie jest oznaczony żadną gwiazdą. Jednak traktat Surya Siddhanta (około 400 roku n.e.) wspomina, że gwiezdny zodiak kończy się na granicy Revati nakshatra.

Ponieważ dokładny punkt początkowy zodiaku gwiezdnego nie jest określony, różni astrologowie kierują się różnymi punktami odniesienia. W rezultacie mamy wiele systemów gwiezdnych podążających za różnymi ayanamśami. Na przykład, jeśli Jowisz przeszedł z Barana do Byka dla jednego gwiezdnego astrologa, może nadal znajdować się w Baranie dla innego. To zamieszanie dotyczące dokładnej wartości ayanamśy jest głównym nierozwiązanym problemem w gwiezdnej szkole myślenia.

Surya Siddhanta wspomina, że gwiazda Spica (Ćitra, Chitra) znajdowała się blisko punktu początkowego Wagi (oznaczona kolorami; ryc. 6). Ponieważ Waga jest dokładnym przeciwieństwem Barana, komisja zdecydowała, że punkt początkowy Barana powinien znajdować się 180° od gwiazdy Spica. Dlatego jest to znane jako Chitrapaksha lub Lahiri ayanamsa, ponieważ zakotwicza zodiak do gwiazdy Chitra (Spica). Ale to nie jest akceptowane przez wszystkich i mamy wiele innych ayanams, takich jak Raman, Krishnamurti, Yukteswar, Fagan Bradley i Pushya Paksha, które zakotwiczają punkt początkowy gwiezdnego zodiaku w różnych miejscach. Ta różnica zdań w definiowaniu gwiezdnego zodiaku osłabia wiarygodność indyjskiej astrologii.

Kiedyś nakszatry zaczynały się od Krttika, od Plejad

Lista nakszatr nie zawsze zaczynała się od Aświni, tak jak teraz. Na przykład najwcześniejsza wzmianka o nakszatrach znajduje się w Jadźurwedzie; ale wymienionych nakszatr jest 28 i zaczynają się one od Krttika, a nie Aświni, jak jest teraz wymienione. Nawet w Mahabharacie Krttika jest wymieniona jako pierwsza nakszatra. Jednak precesja równonocy może wyjaśnić tę rozbieżność. Być może w czasach Mahabharaty marcowa równonoc znajdowała się w pobliżu Krttika i dlatego nakszatry zaczynały się od krttika.

Około 2000 lat temu, z powodu precesji równonocy, równonoc marcowa znajdowała się w pobliżu Aświni. Dlatego właśnie wtedy nasi przodkowie wymienili Aświni jako pierwszą nakszatrę. Co najważniejsze, musieli być świadomi dryfowania gwiazd na przestrzeni wieków względem zodiaku tropikalnego. Mimo że używali zodiaku tropikalnego, dla wygody powinni używać nakszatr jako odniesienia do gwiazd stałych i co około 72 lata przeliczać położenia gwiazd stałych na kolejny stopień systemu nakszatra, który jest stały.

Zobacz także: Asteryzm