Lilith
Lilith - Imię Lilith (Lilii) pochodzi od Lili (Lilitu), żeńskiego demona czy raczej demonicy znanej z babilońsko-asyryjskiej mitologii. W kabale Lilit (Lilith) jest demonem piątku (szóstego dnia tygodnia) i przedstawiana jest jako naga kobieta, której ciało przechodzi u dołu w wężowe sploty podobne mackom olbrzymiej kałamarnicy. W tradycji żydowskiej Lilit jest demonicą krzywdzącą noworodki i płody, a wiec siłą inspirującą do dzieciobójstwa. Martwe porody i poronienia to sprawka Lilit. Także porzucanie małych dzieci (niemowląt) na łaskę losu to też sprawka Lilit. Lilit jest oblubienicą Złego, partnerką Satana (Szatana, Szejtana). Żydowski folklor przedstawia ją jako złą i zdeprawowaną strzygę, jako upiór nocny i koszmar. Lilit (Lilith) to główna kusicielka o wielkiej złośliwości. Jak powiada Zohar oraz tradycja talmudyczna, Lilit i dwa inne żeńskie duchy zła będą żyły i szkodziły człowiekowi aż do czasów mesjańskich, kiedy to Bóg ostatecznie wypleni zło i nieczystość z powierzchni ziemi. Lilit to niewątpliwie nierządna demonica z Objawienia Jana Umiłowanego, tzw. Wielka Nierządnica.
Geneza
Lilit (Lilith) i Satan wyemanowali spod Tronu Bożej Chwały, który zachwiał się nieco wskutek ich wspólnych wysiłków. Satan jak wiadomo był niegdyś anielskim cherubinem, naczyniem pełnym Bożej Mądrości. Był wtedy Satanaelem, Panem przeciwności i sprzeciwień. Popadłszy w zazdrość nad stworzonym Niebiańskim Adamem. człowiekiem cherubinowym, razem z Lilit (Lilith) doprowadził do jego upadku i sam stal się uosobieniem sprzeciwu i przeciwieństwem Boga. Lilit (Lilith) zawsze mu wierna, stalą się jego cokolwiek agresywną orędowniczką.
Lilith w mitologii
Istnieje wiele odmian mitu o Lilith: Hieronim łączył ją z grecką Lamią – libijską królową związaną z Zeusem. Gdy Zeus porzucił Lamię, Hera porwała jej dzieci, co z kolei było powodem porywania obcych dzieci przez Lamię.
Jej pierwotne akadyjskie imię brzmiało „Lilitu”, a tłumaczenie z hebrajskiego, „לילית” brzmi „Lilith”, „Lillith” lub „Lilit”. Lilitu był to żeński demon w mitologii babilońsko-asyryjskiej.
Jej imię pochodzi być może od hebrajskiego słowa lulti oznaczającego „lubieżność”, a nie, jak często się uważa, od lajla oznaczającego „noc”.
Lilith w Biblii
Imię Lillith występuje w Starym Testamencie, Księga Izajasza 34:14: Tam się będą potykały dzikie zwierzęta z koczkodanami, i pokusa jedna drugiej ozywać się będzie; tam leżeć będzie jędza, a znajdzie sobie odpocznienie.
Biblia Tysiąclecia: Zdziczałe psy spotkają się z hienami i kozły będą się przyzywać wzajemnie; co więcej, tam Lilit przycupnie i znajdzie sobie zacisze na spoczynek.
W Wulgacie występuje w miejsce „Lilith” słowo „Lamia” natomiast w Septuagincie - onokentauroi, co oznacza mityczne stworzenie będące hybrydą osła i człowieka.
W 2009 roku Judith M. Blair postawiła tezę, że hebr. słowo „Lilith” oznacza typ sowy.
Lilit w późniejszej tradycji żydowskiej
Imię Lilith występuje również w Rękopisach z Qumran – w ustępach opartych na Księdze Izajasza oraz w różnych miejscach Talmudu i Zoharu. Niektóre midrasze podają, iż wężem, który skusił Ewę do skosztowania zakazanego owocu, była w istocie Lilith, a nie sam szatan.
Wszystkie przypadki wystąpienia Lilith we wczesnej literaturze rabinicznej można zebrać w kilka grup. Po pierwsze, są to miejsca, w których Lilith zostaje zaprezentowana jako bliżej nieokreślony nocny demon, np. w traktacie talmudycznym Szabbat 151b mówi się, iż każdy, kto śpi samotnie w pustym domu jest narażony na atak Lilith. Druga grupa zawiera opisy wizualne Lilit, np. Nidda 24b porównuje kształt poronionego płodu do Lilit z uzasadnieniem, że jedno i drugie posiada skrzydła a Eruwin 100b mówi o Lilit jako o istocie posiadającej długie włosy. Trzecia grupa wystąpień zawiera kilka przypadków trudnych do sklasyfikowania. W midraszu Wajjikra rabba 16:25 o Lilit mówi się jako o pożerającej swoje własne dzieci; w Gittin 69a-b wzmiankuje się istnienie "strzałki Lilit" - najprawdopodobniej fulgurytu wykorzystywanego w magii ludowej jako środek przeciwgorączkowy, a Bawa batra 73a-b przytacza opowieść o niezwykle zręcznym demonie Horminie będącym synem Lilit.
Oprócz powyższych fragmentów, które posługują się hebrajskim terminem lilit, istnieje jeszcze kilka ustępów, które odegrały rolę w późniejszej tradycji. Po pierwsze są to dwie wzmianki o lilin - istotach, które interpretuje się jako nocne demony. Jest tak w Eruwin 18b, gdzie można przeczytać, że ojcem różnego rodzaju demonów (hebr. ruchot we-szedim we-lilin) jest Adam oraz w traktacie Sanhedrin 109a, według którego budowniczowie wieży Babel zostali zamienieni w demony. Po drugie, kolekcja Midrasz rabba zawiera dwukrotnie wzmiankę o "pierwszej Ewie" (hebr. Chawwa ha-riszona) w Bereszit rabba 18:4 i 22:7, czyli o kobiecie, której Bóg nie zdążył dokończyć w procesie stworzenia a która później została wykorzystana w mitologii Lilit.
Lilith jako pierwsza żona Adama
Tradycja o Lilith jako pierwszej żonie Adama – mimo swojej ogromnej popularności w różnego rodzaju opracowaniach – ma bardzo ubogie podstawy w źródłach starożytnych i średniowiecznych. Pierwsza potwierdzona literacko wzmianka o istnieniu hipotetycznej poprzedniczki Ewy znajduje się w midraszu Bereszit rabba 18:4 pochodzącym z późnej starożytności:
Wtedy Adam rzekł: tym razem [jest to kość z mojej kości i ciało z mojego ciała] (Rdz 2:23). Rabbi Jehuda syn Rabbiego powiedział: na początku, gdy Bóg mu stworzył kobietę, Adam spojrzał na nią i zobaczył, że jest pełna śluzu i krwi. Bóg więc odprowadził ją sprzed niego, po czym stworzył ją drugi raz, dlatego więc jest napisane tym razem.
Tekst midraszu bazuje na fakcie istnienia dwóch tradycji antropogenetycznych obecnych w dwóch opisach stworzenia świata znajdujących się na początku Księgi Rodzaju, odpowiednio w Rdz 1:1-2:3 oraz 2:4-2:25. Według pierwszego wariantu pierwszy mężczyzna i pierwsza kobieta zostali stworzeni równocześnie i w ten sam sposób (Rdz 1:26-28), natomiast według drugiego – Adam zostaje stworzony z ziemi (Rdz 2:7) a kobieta – z jego żebra (Rdz 2:20-23). Tradycja przekazana przez rabinów w Bereszit rabba 18:4 pozwoliła na pogodzenie tych dwóch wizji. Rzeczony midrasz jednak nie posługuje się imieniem „Lilith” a pierwszym źródłem, które wprost tak nazywa poprzedniczkę Ewy, jest Alfabet ben Syracha – średniowieczny pseudoepigraf o rubasznym i satyrycznym wydźwięku. Głównym bohaterem kompozycji jest Jezus ben Syrach, domniemany autor Mądrości Syracha, którego dzieje zostają tutaj bezwzględnie wyszydzone, podobnie zresztą innych postaci biblijnych. Sama narracja o Lilith zostaje wpleciona w nieco bardziej rozbudowaną opowieść o losach Jezusa ben Syracha na dworze króla Nabuchodonozora II, gdzie pełni on funkcję lekarza i znachora. Gdy pewnego dnia syn Nabuchodonozora zapada na ciężką chorobę, Jezus ben Syrach sporządza odpowiedni amulet oraz przedstawia jego tzw. historiolę, tj. opowieść mityczną mającą być gwarantem skuteczności amuletu:
Najmłodszy syn króla [Nabuchodonozora] zachorował. Król rzekł więc do [ben Syracha]: [sporządź] lekarstwo dla mojego syna, albo cię zamorduję! [Ben Syrach] natychmiast usiadł i przygotował mu amulet z bożym imieniem. Spisał w nim [również] imiona aniołów odpowiedzialnych za uleczenie [oraz narysował] ich podobizny. Gdy Nabuchodonozor ujrzał ów amulet, zapytał: kim oni są? Ben Syrach odparł: to aniołowie odpowiedzialni za uleczenie: Sanoj, Sansanoj, Samangalf.
Gdy Święty, niech będzie błogosławiony, stworzył pierwszego człowieka, [był on] samotny. Rzekł więc: niedobrze człowiekowi być samemu (Rdz 2:18). Stworzył mu więc kobietę z ziemi, jak jego, i nazwał ją „Lilit”. [Adam i Lilit] od razu [jednak] zaczęli się ze sobą kłócić. [Lilit] powiedziała: nie będę leżeć na dole! Adam zaś odparł: [ani ja] nie będę leżeć na dole, lecz na górze, ponieważ twoje miejsce jest na dole a moje na górze! [Lilit na to] rzekła: oboje jesteśmy równi, ponieważ oboje [zostaliśmy stworzeni] z ziemi! [Kłócili się tak] a jedno nie słuchało drugiego.
Gdy więc Lilit [pojęła, co się dzieje], wypowiedziała [sekretne] imię boskie, [uniosła się] w powietrze i odfrunęła. Adam [tymczasem] stanął do modlitwy przed swoim stwórcą i rzekł: Władco świata! Kobieta, którą mi podarowałeś, uciekła ode mnie! Święty, niech będzie błogosławiony, natychmiast wysłał za nią owych trzech aniołów [których imiona były spisane na amulecie ben Syracha], by sprowadzili ją z powrotem. Dodał też: lepiej, żeby zechciała wrócić. Jeśli nie, będzie musiała wziąć na siebie [jarzmo] śmierci swoich synów – każdego dnia stu z nich [zginie].
[Aniołowie] opuścili go, udali się za nią i dogonili ją na głębokim morzu, [pośród] wzburzonych wód, w których zginą Egipcjanie (Wj 14‒15). Powtórzyli jej [boskie] słowa, ona jednak nie chciała wrócić. Zagrozili jej: utopimy cię w morzu! Odparła im: zostawcie mnie w spokoju! Czyż nie zostałam stworzona właśnie po to, by dręczyć noworodki chorobą i słabością? Od narodzin do ósmego dnia będę mieć nad nim władzę, jeśli to chłopiec i od narodzin do dwudziestego dnia, jeśli to dziewczynka.
[Aniołowie], gdy usłyszeli jej słowa, [wciąż] nalegali, by ją zabrać. Ona [jednak] przysięgła im, w imię boga żywego i prawdziwego: za każdym razem, gdy tylko ujrzę was, wasze imiona lub wasze figury na amulecie, nie zawładnę dzieckiem [chronionym przez ten amulet]! Wzięła też na siebie [jarzmo] śmierci jej synów – stu spośród nich [zginie] każdego dnia. Dlatego też codziennie umiera stu spośród demonów i dlatego też pisze się imiona [aniołów] na amulecie należącym do małych dzieci. [Lilit], gdy tylko je ujrzy, przypomina sobie o swojej przysiędze a dziecko zdrowieje.
Istnieją różne interpretacje powyższego mitu. Według niektórych badaczy stanowi on coś w rodzaju manifestu feministycznego czyniącego z Lilith żeńską siłę przeciwstawiającą się męskiej supremacji. Inni badacze z kolei zwracają uwagę na z gruntu prześmiewczy charakter całej kompozycji jak i samej opowieści, co czyni ją mało przekonującym „manifestem”. Wreszcie niektórzy zwracają uwagę na liczne podobieństwa między Lilith z Alfabetu ben Syracha a postacią Ewy odmalowaną na gruncie wczesnej literatury rabinicznej, gdzie jawi się ona jako zła i zepsuta kobieta. Ten ostatni wątek znajduje swoje rozwinięcie w alternatywnym zakończeniu opowieści o Lilith w niektórych późniejszych manuskryptach Alfabetu ben Syracha:
[Lilit] odrzekła jednak [aniołom]: nie mogę wrócić, ponieważ napisano w Torze: jej pierwszy mąż, który ją odesłał, nie będzie mógł jej wziąć z powrotem, by była jego żoną po tym, gdy się już zanieczyściła (Pwt 24:4) – to znaczy, po tym, gdy spał z nią [ktoś] inny. A ze mną spał już wielki demon.
[Aniołowie] powiedzieli: nie damy ci spokoju, póki nie przyjmiesz na siebie [jarzma] śmierci twoich synów – stu spośród nich [zginie] każdego dnia. [Lilit] zgodziła się i dlatego też codziennie umiera stu demonów. [Aniołowie] powiedzieli również: przysięgnij nam, że jeśli w którymkolwiek miejscu dostrzeżesz nasze imiona lub nasze podobizny, nie będziesz mieć prawa tam wejść – do domu, w którym znajduje się nowonarodzony.
Niektórzy badacze twierdzą, że owym wielkim demonem był Samael znany m.in. jako niebiański oskarżyciel Izraela (midrasz Szemot rabba 18:5; 21:7), podżegacz w reiteracji opowieści o ofierze z Izaaka (midrasz Bereszit rabba 56:4‒5) oraz „zepsuty” odpowiednik Adama w Zoharze (m.in. 1:19b‒20a i 1:148a‒148b).
Lilith jako porywaczka dzieci
Echa tradycji o Lilith obecnej w Alfabecie ben Syracha oraz efekt inspiracji mitem o Lamii można odnaleźć w historiolach żydowskich amuletów pochodzących już z nowożytności a które służyć miały ochronie kobiet w okresie ciąży jak i w trakcie samego porodu. Artefakty te miały zapewnić również bezpieczeństwo nowonarodzonym przed byciem porwanym przez Lilith. Powiada się, że Lilith posiada moc deprawowania duszy dziecka od chwili jego u-rodzenia aż do ósmego dnia życia w wypadku chłopców oraz aż do dwudziestego dnia życia w wypadku dziewczynek. Bezprzyczynowa śmierć takiego niemowlęcia jest sprawką Lilith. Anielskie amulety chronią przed tym wpływem, jeśli są na nich wygrawerowane imiona Senoja, Sansenoja, Semangelofa, oczywiście w anielskim języku. Można także strzec dziecko i nienarażać go na wpływ kobiet lilithowych, poprzez które duch Lilith działa i zabija lub deprawuje i wynaturza z boskiej natury.
Powiada się, że kiedy Lilith nie uda się zgładzić czyjegoś dziecka z powodu amuletu bądź innej ochrony, wtedy zwraca się przeciwko własnemu dziecku... Jest to prapoczątek nienawiści niektórych matek do własnego dziecka z powodu niemożności zaszkodzenia cudzemu dziecku. Zabawna zasada archetypowa, jednak w praktyce dość często się zdarza w ludzkiej populacji. Z początku, tuż po stworzeniu Lilith, miała ona władzę zajmowania się wszystkimi nowonarodzonymi. Część tej władzy jej pozostała, jednak demoniczne potomstwo Lilith, zawsze było przez nią jako matkę porzucane. Matka porzucająca własne dziecko jest uważana za matkę lilitową albo nawet za samą Lilith. Lilith jest uważana przez znawców Świętych Ksiąg ST za siłę, ducha, któren prześladował i zniszczył synów Hioba. Jest to duch, który zabija dzieci nieomal na oczach rodziców, jednak moc niszczenia dzieci już podrośniętych lub dorosłych manifestuje dość rzadko.