Saraswati (rzeka)

Saraswati, Sarasvati – nazwa wyschniętej około 2500-2000 roku p.e.ch. rzeki w zachodnich Indiach w pobliżu współczesnej granicy z Pakistanem w stanie Gujarat, na wschód od rzeki Indus. Wypływała z lodowców Himalajów i wpadała do Morza Arabskiego w miejscu, gdzie dziś jest solnisko Wielki Rann na spornym terytorium pomiędzy Pakistanem a Indiami. W dolnym biegu miała prawdopodobnie nawet od 3 do 10 km szerokości. Rzeka ta należy do świętych rzek hinduizmu. Podejrzewa się, że rzeka wyschła w wyniku ruchów tektonicznych Ziemi, które mogły spowodować takie zmiany koryta, że wody Saraswati przejęły inne rzeki. Współczesna rzeka Saraswati, która również zasila bagna Rann of Kutch, jest znacznie mniejsza i znajduje się jeszcze dalej na wschód, natomiast korytem antycznej Saraswati płynie okresowa rzeka Ghaggar-Hakra. Inna możliwość wyschnięcia rzeki to skutki wielkiej wojny wspominanej w eposie Mahabharata.

Wzdłuż biegu rzeki Saraswati powstała większość osiedli cywilizacji doliny Indusu zwanej też – od nazwy jednego z jej ośrodków – kulturą Harappy. Wbrew wcześniejszym teoriom, zakładającym wyparcie tej kultury przez Ariów (Arjan) nacierających z zachodu około XVIII w. p.e.ch, obecnie podejrzewa się, że to właśnie zanik rzeki Saraswati spowodował upadek ośrodków miejskich cywilizacji Indusu. Ani zdjęcia satelitarne, ani badania paleobotaniczne, ani szczegółowa analiza zapisów historycznych nie dają precyzyjnej odpowiedzi o dokładnym przebiegu Saraswati, zwłaszcza że jej koryto, a także koryta sąsiednich rzek zmieniały się wielokrotnie w odległej starożytności. Bieg starej rzeki Saraswati znany jest zatem tylko częściowo, także z najnowszych wykopalisk archeologicznych.