Awesta
Awesta, Avesta, Apastak, Awistak (z irańskiego apartak = prawo) to święta natchniona księga zawierająca teksty religijne wyznawców mazdaizmu i zaratusztrianizmu (zoroastryzmu), czyli fragmenty starych irańskich przekazów datowanych nawet na VII wiek p.e.ch. lub na okres jeszcze wcześniejszy: II tysiąclecie p.e.ch. Awesta została zredagowana w staroirańskim języku awestyjskim. Najstarsza część Awesty napisana jest w języku Gath, reprezentującym stan językowy z VI wieku p.e.ch., reszta w języku awestyjskim młodszym. Do awesty istnieją komentarze (Zend), najobszerniejsze do Vendidad, zredagowane w większości za panowania dynastii Sasanidów w średnioirańskim języku pahlawi. Najmłodsze pochodzą z IX wieku.
Tekst pierwotny powstał prawdopodobnie najpóźniej w VI wieku p.e.ch., według podania został zniszczony w IV wieku p.e.ch., podczas podboju imperium perskiego przez Aleksandra Macedońskiego, następnie odtworzony, ponownie zredagowany i uzupełniony w czasach sasanidzkich. Nową redakcję sporządzono na rozkaz króla Partów, Wologazesa. Z polecenia założyciela dynastii Sasanidów, Ardaszira I (226-241) uzupełnił ją w III wieku kapłan Tansar; ostatecznej redakcji współczesnej dokonano za panowania Szapura II (309-379). Do niektórych idei Awesty nawiązują irańskie szkoły sufickie, także współczesne.
Obecnie istnieje zaledwie czwarta część dawnego tekstu. Zachowało się 21 ksiąg (około 83 tys. słów), zwanych naskami, z czego większość jest wierszowana. Naski reprezentują najstarsze znane formy staroirańskiej poezji sylabicznej. Awesta dzieli się na 5 części, które zawierają:
- Yasna (Jasna) czyli liturgia. Najważniejsza i najstarsza część Awesty, przypisywana Zaratusztrze, jest zbiorem liturgicznych modlitw i religijnych inwokacji. Zawiera Gathy, a Gatha to najstarsze hymny i psalmy
- Visparat (Wisprat) czyli wszyscy sędziowie. Zbiór inwokacji i modlitw do wszystkich patronów.
- Vendidad (Wendidad, Wendidat, Widewdat) czyli prawo przeciw demonom - prawo kanoniczne, przepisy rytualne. Składa się z 22 rozdziałów - fargardów. Zawiera zasady prawa religijnego; traktuje o zachowaniu czystości, ceremonii oczyszczania, opiece nad pożytecznymi zwierzętami.
- Jaszty czyli pieśni pochwalne, hymny religijne ku czci bóstw.
- Nyayisan
- Chorda Awesta czyli Młoda Awesta zawiera zbiór różnorodnych modlitw przeznaczonych do odmawiania w różnych okolicznościach przez świeckich, powstał w IV wieku n.e. w języku pazand.
Najstarszego przekładu europejskiego Awesty - na język francuski - dokonał A. Anquetil-Duperrona (1771). Tytuł Zend-Avesta, którym został opatrzony, jest nieprawidłowy. Właściwa nazwa zbioru obejmującego Awestę i komentarze brzmi Apastak wazand. Na język polski Awestę (przekład Wendidadu, Wisperadu i Jasny) tłumaczył prof. Ignacy Pietraszewski pt. Miano słowiańskie w ręku jednej familji od trzech tysięcy lat zostające, czyli nie Zendawesta a Zędaszta, to jest życiodawcza książeczka Zoroastra (Berlin, 1857).
AWESTA według Księdza Władysława Zaborskiego
Najstarszym zabytkiem piśmiennictwa irańskiego jest Awesta (lub Avesta, Apastak, Awistak – od słowa apartak, czyli prawo), zbiór różnorakich pism, składających się na księgę, niegdyś nazywaną Zend–Awestą. Tę nazwę zaproponował Anquetil Duperron, sądząc, iż taki właśnie nosiła ona tytuł.
Owo przypuszczenie było błędne, ponieważ poszczególne części, z których obecnie składa się księga, początkowo istniały niezależnie od siebie, a zatem nie mogły mieć żadnej wspólnej nazwy, i dopiero gdy zebrano je w jedną całość, oraz zaopatrzono komentarzami, otrzymały odpowiedni tytuł, mianowicie zaś zbiór ten w języku pahlawi (Ks. Władysław Zaborski uważa, że język pahlawi powstał z języka perskiego, i któregoś z języków semickich; prawdopodobnie językiem tym posługiwali się Partowie sąsiadujący z Asyryjczykami; język pahlawi był językiem urzędowym w Persji, spotyka się monety z IV w. (np. pieniądz satrapy Abd Goharau) które noszą napisy w tym języku p przyp. A.S.) nazwano: Awestak wa Zand, w perskim zaś: Awesta wa Zand – co znaczy: „Prawo i komentarz”.
Wynika stąd, że wyraz Awesta odnosił się tylko do zbioru oryginalnych pism irańskich i był rzeczywistym jego tytułem; tytuł ten zachowujemy, odrzucając zbyteczny i niewłaściwy dodatek Zand, Zend. Co się tyczy nazwy języka, w którym pisana była Awesta, jakkolwiek nazwa języka awestyjskiego, jaką mu nadano, nie jest najodpowiedniejsza, nie istniał bowiem żaden lud, który by się tak nazywał, jednakże, ponieważ nie wiemy jaką nazwę nosił lud, który go używał, a znany jest tylko z Awesty, taką nazwę przyjęto w nauce.
Uczeni europejscy zapoznali się z Awestą dopiero z końcem ostatniego (XVII wieku) stulecia. Anquetil Duperron sprowadził pierwszy do Europy rękopisy, zawierające tekst Awesty, i wydał częściowe jego tłumaczenie w języku łacińskim. Ogłoszenie tej pracy dało bodziec Europejczykom do dalszych poszukiwań w tym kierunku.
Zbierano skrzętnie rzadkie rękopisy w Indiach i Persji, kupowano je na wagę złota i sprowadzano do Europy: Paryż, Londyn, Kopenhaga i Monachium posiadają z nich najcenniejsze. Te rękopisy jednak dość długo stanowiły tajemnicę: języka awestyjskiego nie znali nawet ci, którzy go używali w liturgii, i dopiero mozolne prace filologów europejskich doprowadziły do jego zrozumienia.
Po przyswojeniu sobie języka Awesty poczęto porównywać rękopisy, grupować i składać rozrzucone części piśmiennictwa irańskiego – i wreszcie zestawiono je w całość, taką, jaką obecnie posiadamy.
W pierwszej połowie XIX stulecia pojawiły się wydania oryginalnego tekstu. Eugeniusz Burnouf wydał (1829–1843) litografowany tekst jednej części Awesty, zwanej Wendidad; Sade–Spiegel ogłosił drukiem (1851–1858) właściwą Awestę w języku awestyjskim, wraz z tłumaczeniem w języku pahlawi. Westergaard w Kopenhadze wydał całą Awestę (1852–1854); wielu innych iranistów opracowało pojedyncze części księgi.
Pierwszej próby częściowego tłumaczenia Awesty dokonał Anquetil (1771); oprócz wielu niedokładności jakie przedstawiało to tłumaczenie, nie budziło ono ufności przede wszystkim dlatego, że dokonane zostało według tekstu pahlawi. W ciągu XIX wieku E. Burnouf, Roth, Spiegel, Windischmann, de Harlez wydali kolejne tłumaczenia Awesty na różne języki europejskie.
Awesta, jaką dziś posiadamy w wydaniach europejskich, składa się z dwóch działów: z w i e l k i e j czyli w ł a ś c i w e j Awesty i z m a ł e j Awesty – zwanej Chorda–Awesta (Khorda–Avesta, Xorda Avesta). W skład właściwej Awesty wchodzą trzy części: Wendidad, Wispered i Jasna: pierwsza i trzecia zajmują się legendami i przepisami prawnymi, druga jest księgą liturgiczną.
Wendidad stanowiący najobszerniejszą część Awesty; podzielony jest na rozdziały czyli Fargardy. Traktuje on o sposobach oddalania złych duchów, zawiera podania o czasach pierwotnych, oraz przestrogi i wskazówki, odnoszące się do rolnictwa i hodowli bydła. Wispered jest zbiorem pieśni, które są, zdaje się, ułomkami tylko, należącymi do części trzeciej. W skład Jasny (Yasna) wchodzą hymny zwane Gathy. Gathy pisane są wierszem i osobnym dialektem, którego używali niegdyś prawdopodobnie mieszkańcy Merwu (Muru). Archaiczność języka wskazuje, że Gathy są najdawniejszym pomnikiem piśmiennictwa irańskiego; różnorodność stylu daje do myślenia, iż nie są dziełem jednego autora. Co do treści, Gathy nie stanowią całości: traktują o rozmaitych przedmiotach, przeważnie jednak zawierają część dogmatyczną.
Chorda–Awesta składa się z pieśni i modlitw, które odmawiają wyznawcy zaratusztrianizmu. Jest to książka do nabożeństwa. Każda prawie pieśń i modlitwa nosi osobną nazwę, z wyjątkiem tak zwanych j a s z t ó w, będących hymnami religijnymi, a których jest dwadzieścia jeden i które stanowią pewną całość. Zaratusztrianie dzisiejsi posiadają, rozumie się, wszystkie te dawne pisma irańskie lecz w innym układzie. I tak ich księgą liturgiczną jest tak zwana Wendidad Sade. Księga ta podzielona jest na rozdziały, z których każdy zawiera wyjątki z różnych części Awesty i odmawia się w pewne dni uroczyste i przy stosownych obrzędach. Wendidad Sade zawiera tekst tylko w języku awestyjskim. Posiadają również zaratusztrianie oddzielne części tak wielkiej jak i małej Awesty, lecz obok tekstu awestyjskiego umieszczony jest zawsze tekst w języku pahlawi wraz z komentarzami; taki układ jest kanonicznym dla ich studiów teologicznych, ponieważ język awestyjski jest dla nich niezrozumiałym.
Taka jest dzisiejsza Awesta. Czy istniała niegdyś jakaś obszerniejsza Awesta, tego nie wiemy. Herodot pisze, że Hermippus utrzymuje, iż Awesta składała się z 20 ksiąg, a każda księga zawierała sto tysięcy wierszy – jest tu widoczna przesada. Według podań Parsów, za dynastii Sasanidów miało istnieć 21 ksiąg. Wymieniają oni nazwy tych ksiąg, treść i ilość rozdziałów zawartych w każdej. Ilość tych rozdziałów miała wynosić poważną liczbę 826, z których 196 zaginęło już za Aleksandra Macedońskiego. Zaborcy arabscy mieli zniszczyć te pisma, tak że został jedynie Wendidad i oderwane ustępy z innych ksiąg. Nie ulega wątpliwości, że Awesta w dzisiejszym składzie (posiadająca 119 rozdziałów) przedstawia wybitne braki, lecz czy była ona tak obszerna, jak utrzymują Parsowie, to inna rzecz: według najnowszych badań i przekonywujących dowodów, jeżeli istniały niegdyś owe 21 ksiąg, to należały one do piśmiennictwa pahlawi i zawierały komentarze, nie zaś oryginalne pisma irańskie.
Czas, w którym pisane były różne działy Awesty, jest bardzo trudny do oznaczenia; nie zawierają one bowiem takich danych historycznych, które pozwoliłyby powiązać ją synchronicznie ze znanymi dziejami innych ludów. Filologia porównawcza, stan społeczeństwa, przedstawiony w tych pismach, podania zoroastran i wzmianki obcych pisarzy, są jedynymi wskazówkami, z pomocą których możemy ustalić prawdopodobny czas ich powstania.
Język Awesty jest narzeczem jakiegoś ludu indoirańskiego, który zamieszkiwał stepy nadwołżańskie. Ponieważ język ów stał się martwy już na kilka wieków przed naszą erą, nadto ponieważ ma on większe powinowactwo z sanskrytem niż z językiem perskim, można sądzić, że starożytność tych zabytków piśmiennictwa sięga bardzo głębokiej przeszłości.
Za odległą starożytnością przemawia również stan społeczny, w jakim pozostawał lud, wśród którego powstały te pisma. Społeczeństwo było jeszcze pierwotne, prowadziło koczowniczy tryb życia, zajmowało się chowem bydła, szczególnymi względami otaczało psy, które strzegły trzód przed napaścią drapieżników. Zaczynały się już rysować warstwy społeczne – kapłani, wojownicy i lud.
Rękopisy Awesty, jakie posiadają biblioteki europejskie pochodzą z XIII, a najpóźniejsze z XVI w. naszej ery, a mają być kopiami rękopisów z epoki Sasanidów. Według podań Persów, za panowania Szapura II, w IV w. naszej ery, zebrane zostały luźno istniejące podówczas działy piśmiennictwa irańskiego w jedną całość.1
Przyjmuje się, że teksty awestyjskie zostały zebrane i spisane specjalnym alfabetem, liczącym 49 liter, w okresie sasanidzkim (226 – 651 r n.e.).
Podsumowując: Awesta dzieli się na: Jasnę (Yasna) – zawierającą świętą liturgię i Gathy – hymny Zaratusztry, Małą Awestę – Chorda Awestę (Khorda Avesta, Xorda Avesta) – będącą rodzajem modlitewnika, Wisperad (Visperad) – [Nabożeństwo ku czci] Wszystkich Władców i Wendidad (Vendidad) – Prawo przeciw demonom.
Ponieważ około IV wieku p.n.e. język Awesty stał się dla Persów całkowicie niezrozumiały powstały wówczas parafrazy świętych tekstów i komentarze do nich napisane w średnioperskim języku pahlawi.2 Niektóre dzieła literatury religijnej napisano także w tym języku w okresie późniejszym.
Zatem wiemy, iż prócz Awesty istnieją jeszcze inne teksty religijne. I tak wymienić należy Denkard, czyli Zasady wiary. Denkard jest powstałą w dziewiątym stuleciu encyklopedią zoroastryzmu, zawierającą obszerne cytaty z dzieł starszych o tysiące lat. Włączając w to utracone teksty Awesty. Jest to jedno z najbardziej wartościowych źródeł informacji na temat religii zoroastryjskiej oprócz samej Awesty, powstałe w IX – X w n.e., czy opierającą się na zaginionych tekstach awestyjskich Bundahiszn (Bundahishn, Bundahišn), czyli Opowieść o początkach (o stworzeniu).3
Wspomnieć też trzeba o jeszcze innych tekstach zaratusztriańskich. Będą to na przykład:
Księga Arda Viraf namag (bądź Arda Wiraz namag), czyli Księga o pobożnym Wirazie, autorstwa nieznanego pisarza, o którym wiemy tyle ile mówi sama Księga..., która być może wyszła spod pióra pewnego pobożnego autora komentarzy do Awesty, napisanych w czasach Sasanidów. Arda Viraf opowiada o wizjach nieba i piekła. Wizje piekła są bardzo drastyczne, tak że często podczas czytania ich opisów na pobożnych zgromadzeniach ludzie – szczególnie kobiety – krzyczą ze strachu. Księga ta ma mieć rzekomo potężny wpływ na powstrzymywanie się zaratusztrian od grzechu.
Zand–i Vohuman Yasht to zoroastriańska apokalipsa, zawierająca objawienie czasów ostatecznych, gdy religia będzie bliska wygaśnięcia, a później na skutek interwencji Ahura Mazdy nastąpi odnowienie wszechświata.
Chidag Andarz i Poryotkeshan – katechizm zaratusztriański, zawierający podstawową wiedzę religijną, która musi być znana każdemu chłopcu i dziewczynie w wieku piętnastu lat, zanim otrzyma święty sznur kusti.4 Jest to święty sznur, którym opasują się dorośli zaratusztrianie. Sznur ten (spleciony z 72 białych nitek), każdy wierny (tak mężczyzna jak i kobieta) winien nosić na ciele od 15 roku życia. Sznur jest tak długi, że owija się nim ciało w talii trzykrotnie, wiąże go na podwójny węzeł, a luźne końce zwisają z boku. Ceremonia wręczania kusti jest bardzo uroczysta, połączona z odmawianiem modlitw, oczyszczaniem się z grzechów, wyrzekaniem wszelkiego zła i składaniem uroczystego wyznania wiary.
Shkand–gumanig Vizar to zaratusztrańska rozprawa apologetyczna, którą napisał Mardanfarrokh–i Ohrmazddad, jest to tekst pahlawi pochodzący z IX w.
Dadestan–Denig – tekst pahlawi z IX stulecia – to rodzaj przewodnika po religii zaratusztriańskiej w formie 92 pytań i obszernych odpowiedzi, których udzielił Dastur Manushchihr i Goshnajaman.
Jamasp Namak – Księga Jamaspi zawiera opowieści o stworzeniu, opowiada o różnych władcach, ludach Hindustanu, Chin, Arabii, Turkiestanu i Barbaristanu, poza tym zawiera interesujące przepowiednie dotyczące końca świata.
Dabestan–e Madaheb – tekst pochodzi z XVII stulecia n.e. i zawiera opisy m.in. tajemnych praktyk panujących w Indiach w tamtym czasie. Opisuje hinduizm, buddyzm, judaizm, chrześcijaństwo, islam, zoroastrianizm i rozmaite sekty religijne. Uważa się, że autorem tekstu jest Mir Du'l–feqar Ardestani, który napisał go w latach 1670 – 71. Autor jest lepiej znany jako Molla Mowbad lub Mowbadshah. Istnieje dowód, że autor należał do perskiej rodziny Shi'ite, i stał się stronnikiem pseudozoroastryjskiej sekty Azar Kayvani gdy był jeszcze dzieckiem.
'Ulema–i Islam – zawiły tekst filozoficzno – teologiczny powstały według jednych badaczy w VII, a według innych w XIII w e.ch., prawdopodobnie jest to tłumaczenie albo raczej transkrypcja oryginalnego tekstu pahlawi zajmująca się m. in. zagadnieniami eschatologicznymi w ujęciu zurwanistycznym. Zurwanizm to herezja, która powstała w łonie zaratusztrianizmu pod koniec epoki Achmenidów, a zanikła w kilka stuleci po podboju Persji przez Arabów. Herezja ta zostanie szczegółowo omówiona w osobnym rozdziale.
Wizidagicha–i Zadspram – to tekst pahlawi z IX stulecia, składa się z fragmentów Awesty i Zand, jest to niejako zbiór legend i wierzeń zaratusztrańskich z epoki Sasanidów.
Mowy Adarbada syna Mahraspandana – autor to wysokiej rangi duchowny, który był premierem szacha Szapura II (309 – 379 n.e.) – jest to dzieło mądrościowe zawierające pouczenia jak żyć, żeby osiągnąć wieczne szczęście i uniknąć kary w Dniu Sądu.
Kârnâmag î Ardashîr î Babaga – Księga Czynów Ardaszira syna Babaga – Ardaszir I syn Babaga był założycielem dynastii Sasanidów (224 – 628 r n.e.), to krótka praca, napisana prostym stylem, zajmująca się także sprawami religijnymi, w historii Ardaszira zawarta jest myśl, że zwalczanie bałwochwalstwa jest zasługą.
Menog–i Khard – Osądy Ducha Mądrości – tekst pahlawi powstały prawdopodobnie w VI w n.e. zawierający pouczenia na temat religii zaratusztrańskiej udzielone pytającemu przez samego Ducha Mądrości.
Him va Kherat i Farkho Gabra – Natura i mądrość szczęśliwego człowieka – jest to mądrościowy tekst pahlawi zawierający pouczenia jak mądrze i szczęśliwie żyć.
Prócz wyliczonych tekstów są także i inne, ale nie ma potrzeby wszystkich ich wymieniać. Zaznaczę tylko, iż wszystkie one dostarczają nam niezbędnych informacji zarówno na temat systemu wierzeń i obrzędów religijnych czcicieli Ahura Mazdy, jak również informacji na temat postaci proroka Zaratusztry.
Linki zewnętrzne
Portal nauk duchowych i społecznych tradycyjnych szkół i zakonów sufickich w Polsce