Zen

Zen (jap. 禅, z skt. ध्यान Dhyāna, poprzez chin. trad. 禪那, chin. upr. 禅那, 禅, pinyin: chánnà, chán) – cicha medytacja, religijna kontemplacja; nurt buddyzmu, który w pełni rozwiniętą formę uzyskał w Chinach, skąd przedostał się do Korei, Wietnamu i Japonii. Wywodzi się z rodziny buddyzmu mahajany, ale na przestrzeni wieków nabrał wyrazistego indywidualnego stylu, pełnego minimalizmu i zamierzonych paradoksów. Podstawową praktyką w tej szkole jest praktyka medytacyjna zwana zazen (dosł. siedzący zen), której istotą jest poznanie swojej prawdziwej natury, "osiągnięcie" stanu buddy. Przez zen rozumie się także "spokojny umysł", "kontrolowanie procesu myślenia", "przyswajanie koncepcji". Jest to koncentracja myśli na jednym punkcie i kontemplowanie prawdy życia poprzez praktykę siedzącej medytacji. Dzięki praktyce zen umysł odzyskuje świeżość, a myślenie staje się przejrzyste niczym woda. Innymi słowy, zen to wyzwolona świadomość, narzędzie i ostateczne schronienie.

Potocznie określa się zen jako religię w rozumieniu odłamu buddyzmu, który postrzegany całościowo może zawierać w sobie w różnych kulturach cechy religii. Dopiero w XX wieku na Zachodzie część zwolenników zaczęła traktować zen jako czystą filozofię, drogę życia, w której wiara jest nieistotna. Według nich można "mieć zen bez buddyzmu". Takie rozumienie zen odbiega od oryginalnego wzoru i nie jest popierane przez większość wyznawców w krajach, w których zen powstał. Dla nich jest to zubożenie zen, wykrawanie tylko jednej części (medytacji) z ośmiorakiej ścieżki.

Historia Zen

Według legendy, zen (zwany też przekazem "z umysłu do umysłu" lub "bezpośrednim wskazaniem") był jednym z wielu tzw. "zręcznych środków" mogących wyprowadzić praktykujących z iluzji ku oświeceniu, stosowanych przez nauczycieli od czasów Buddy Siakjamuniego. Legenda głosi, iż pewnego razu Budda zasiadł przed zgromadzeniem uczniów czekających na słowa nauczania na Górze Sępów (Grydhrakuta), jednak zamiast wygłosić mowę, jak zwykł to czynić, milczał przez długi czas, co wzbudziło niepokój wśród obecnych. Po pewnym czasie nieoczekiwanie Budda uniósł kwiat. Jedynie Mahakaśjapa (jeden z głównych uczniów Buddy) uśmiechnął się w geście zrozumienia.

Historycznie buddyzm zen jest jedną ze szkół buddyzmu mahajanistycznego, która rozwinęła się w VI i VII wieku w Chinach pod nazwą chan. Kwestia, czy zen i chan to jest to samo, czy też o zen można mówić dopiero po przeniesieniu chan do Japonii, jest czysto akademicka. Z jednej strony bowiem japońska kultura odcisnęła na zen silne piętno, a z drugiej strony tradycja zen uznaje założyciela chan, Bodhidharmę, za swego pierwszego patriarchę.

Pierwsze kontakty Chińczyków z buddyzmem miały miejsce już w I w. naszej ery. Jednak mimo sporego rozpowszechnienia się tej religii dopiero w IV wieku rodowici Chińczycy otrzymali pozwolenie na wstępowanie do klasztorów. W IV i V wieku istnieli już w Chinach mnisi, nauczający doktryny podobne do tej, która później powstała w szkole chan. Podstawowym jej tekstem była sutra Lankavatara, co znaczy dosłownie "objawienie (Buddy) na Lance (Cejlon)", analogicznie jak w szkole jogaczary, gdzie również medytacja odgrywała główną rolę. Z wczesnego chińskiego buddyzmu wyłoniło się wiele różnych szkół, w tym Buddyzm Czystej Krainy, Tiantai i prawdopodobnie również chan. Tradycja utrzymuje jednak, że chan sprowadził z Indii do Chin Bodhidharma, patriarcha indyjskiego buddyzmu (według różnych źródeł, ok. 520 roku lub w drugiej połowie V wieku).

Szkoła zapożyczyła niektóre idee od taoistów, przede wszystkim widoczny do dziś minimalizm, prostotę i surowość formy, a co za tym idzie także odrzucenie większości rytuałów i ceremonii, jakże bogatych w ówczesnym buddyzmie i widocznych na przykład w buddyzmie tybetańskim. Zupełnie wyjątkowe w chan było traktowanie pracy fizycznej. Świadczy o tym słynne powiedzenie mistrza Baizhanga Huaihaia (720-814, jap. Hiakuju), "Dzień bez pracy jest dniem bez jedzenia". Kiedy jego uczniowie myśleli, że jest zbyt stary, i schowali mu narzędzia ogrodnicze, przestał jeść. Skończył głodówkę, gdy zwrócili narzędzia. Praca była czymś naturalnym i równym medytacji. Dzięki temu klasztory chan były praktycznie niezależne, co później zadecydowało o ich przetrwaniu.

Po śmierci Bodhidharmy nastąpił rozłam na szkołę północną, twierdzącą, że oświecenie można uzyskać stopniowo, i południową, uważającą, że oświecenie uzyskuje się nagle i spontanicznie.

Największy rozwój chińskiego chan przypada na epokę Tang (lata 600-900 n.e.), między innymi na skutek wspieraniem ośrodków religijnych przez ówczesnych władców. W okresie tym chan podzielił się na pięć głównych linii: caodong, yunmen, fayan, guiyang i linji. Po prawie 200 latach szkoła linji podzieliła się na dwie odmiany: yangqi i huanglong. Do dziś przetrwały w zasadzie tylko dwie odnogi: szkoła caodong, której założycielami byli Caoshan Benji i Dongshan Liangjie oraz szkoła linji założona przez Linji Yixuana (jap. Rinzai Gigen). Obydwie pochodzą z południowej wersji chan.

Linji wchłonęła na przestrzeni lat wszystkie linie tradycji zen oprócz caodong. Z linji później wydzieliły się inne szkoły, np. puhua (jap. fuke) i japońska szkoła ōbaku, założona przez mistrzów chińskich. Linji i caodong różnią się głównie technikami medytacyjnymi. Caodong preferuje indywidualne "milczące" praktyki medytacyjne, zaś linji kładzie większy nacisk na pracę z Koanem i nie gardzi gwałtownymi środkami, które mogą przestraszyć nowicjuszy. Obydwie szkoły używają jednak wszystkich odmian medytacji znanych w zen. Linji ma swoją główną siedzibę w klasztorze Shaolin w Chinach.

Z Chin filozofia ta została przeniesiona w VII w. do Korei i Wietnamu, a w XII wieku do Japonii. Szkoła buddyzmu wywodząca się z chan uzyskała w Korei nazwę sŏn, w Wietnamie thiền, w Japonii nazwę zen, a chiński znak kanji na chan (禪) czyta się w ten właśnie sposób po japońsku. Chiński chan (zen) począł się chylić ku upadkowi po epoce Song, po czym uległ zmieszaniu z buddyjską szkołą Czystej Ziemi w czasach dynastii Ming.

Patriarchowie zen

• Pierwszy patriarcha Bodhidharma (skt. बोधिधर्म, chin. Damo 達摩, jap. 達摩 Daruma, ok. 440 – ok. 528), 28. patriarcha buddyzmu indyjskiego. Miał on niewielu uczniów, źródła mówią o pięciu.
• Drugi patriarcha Huike (慧可, jap. Eka, 487–593)
• Trzeci patriarcha Sengcan (僧燦, jap. Sōsan, ? –606)
• Czwarty patriarcha Daoxin (道信, jap. Dōshin 580 –651)
• Piąty patriarcha Hongren (弘忍, jap. Kōnin, 601–674)
• Szósty patriarcha Huineng (慧能, jap. Enō, 638–713). Huineng był nieuczonym chłopcem, który przybył "znikąd" i przekazanie przez Hongrena właśnie jemu insygniów patriarchy wywołało wielką złość u innych, formalnie wyświęconych mnichów. Huineng musiał się przez pewien czas ukrywać. Sam miał wielu uczniów, ale żadnego z nich nie mianował swym następcą, by uniknąć w przyszłości podobnych sytuacji.