Sankhja

Sankhja, Sankhya - dualistyczny, ortodoksyjny, to znaczy uznający autorytet wed system filozofii indyjskiej związany z jogą. Według Sankhji świat powstał w wyniku współdziałania dwóch zasad: ducha - purusza i materii - prakryti (ang. prakriti). Istotą każdego klasycznego systemu indyjskiego jest nauka o wyzwoleniu. Kierunek ten określa kondycję człowieka i naucza w jaki sposób zdobyć zrozumienie wyzwalające.

Sankhja to najstarszy z filozoficzno-mistycznych systemów indyjskich. Stanowi zaplecze klasycznej jogi, a przypisywany jest mędrcowi Kapili. Głównym klasycznym tekstem jest Sankhjakarika Iśwarakriszny (I-V wiek e.ch.). Możliwa etymologia słowa "sankhja" to:

• rozpoznawanie, rozróżnianie.
• liczba - ponieważ sankhja wylicza kategorie rzeczywistości.

Sankhja interpretowana była ateistycznie (wczesna) i teistycznie (późniejsza) czyli jako nastika i jako astika. Według systemu sankhja dwoma podstawowymi pierwiastkami rzeczywistości są nie działający i z natury pasywny czy pozostający w spoczynku purusza (duch) oraz dynamiczna prakryti (natura, materia) składająca się z trzech gun (nić, cecha, właściwość).

Purusza jest zasadą obdarzoną świadomością, trwałą, niezmienną. Prakryti natomiast jest zmienna, nietrwała, nieświadoma; przejawia się ona poprzez trzy guny:

• sattwę - światło, element przyjazny, rozumność, myślenie, mądrość, dobroć; zasady przejrzystości, ujawniania i czystości.
• radźas - ruchliwość, zmienność, aktywność; zasada siły, energii, zmiany.
• tamas - inercję, bezwład, element hamujący; zasada tworzenia struktur, inercji, zaciemniania.

W czasie swojego oddziaływania, guny łączą się w najróżniejszy sposób: to łącząc się parami powodują powstawanie trzeciej cechy, to znów wspierają się lub znoszą swoje działanie. Cała aktywność świata przejawia się dzięki oddziaływaniom gun (cech) natury materialnej. Cały zjawiskowy świat jest "grą" owych trzech gun. Kiedy równowaga gun ulegnie zakłóceniu, wyłaniają się z prakriti emanaty tworzące wraz z puruszą i samą rdzenną prakriti 25 tattw, czyli pierwiastków (kategorii) rzeczywistości. Celem sankhja jest rozpoznanie, że istota człowieka to purusza, natomiast prakriti i jej emanaty są złudą utrzymującą ludzi w cierpieniu, co prowadzi do stanu równowagi gun i do wyzwolenia polegającego na tym, że purusza spoczywa "sam w sobie". W starożytności, średniowieczu, jak i obecnie podstawowym problemem filozoficznym sankhja jest kwestia wielości lub jedności puruszów i prakriti, które to zagadnienie nie doczekało się zadowalającego rozstrzygnięcia.

Wzmianki o doktrynie sankhji napotykamy w Upaniszadach: Ćhandogja, Praśna, Katha, a zwłaszcza Śwetaśwatara, a także w Mahabharacie, w Bhagawadgicie oraz w księgach smryti i puranach.