Sankhja
Sankhja, Sankhya - dualistyczny, ortodoksyjny, to znaczy uznający autorytet wed system filozofii indyjskiej związany z jogą. Według Sankhji świat powstał w wyniku współdziałania dwóch zasad: ducha - purusza i materii - prakryti (ang. prakriti). Istotą każdego klasycznego systemu indyjskiego jest nauka o wyzwoleniu. Kierunek ten określa kondycję człowieka i naucza w jaki sposób zdobyć zrozumienie wyzwalające. Sankhja i joga tworzą jeden kompletny system, w którym sankhja stanowi aspekt teoretyczny, a joga praktyczny. Sankhję nazywa się również filozofią liczb, ponieważ opisuje 24 tattwy – kategorie [pierwiastki] rzeczywistości. Możliwe, że jako filozofia liczb mogła wpłynąć na poglądy pitagorejczyków.
System filozoficzny sāṅkhya pochodzi od słowa saṅkhyā, które oznacza zarówno „prawdziwe poznanie” jak i „liczbę”. W „Bhagawadgicie”, podobnie jak i w innych miejscach „Mahabharaty”, termin ten występuje w znaczeniu „poznania”. Sāṅkhya oznacza „filozofię prawdziwego poznania” (saṁyak khyāti lub saṁyak jñāna). Prawdziwe poznanie polega na odróżnieniu Puruszy od Prakryti. Za założyciela systemu sankhji tradycja uważa Kapilę (Kapila). Ale przypisywany mu tekst pt. Sāṅkhya-pravacana-sūtra, który miałby być pierwszym i najstarszym tekstem sankhji, jest powszechnie przez badaczy uważany za dzieło powstałe dopiero w czternastym stuleciu e.ch. Ryszi Kapila z pewnością tworzył przed Buddą i musiał napisać Sankhja-sutry, które zaginęły już bardzo dawno temu albo jak to drzewiej bywało, przekazywane ustnie z pokolenie na pokolenie i spisane dopiero w XIV wieku. Sankhja-karika Iśwarakryszny jest najstarszym dostępnym tekstem i najbardziej popularnym dziełem systemu sankhji. Poza tym mamy jeszcze: „Sankhja-karika-bhaszję” Gaudapady, „Tattwa-kaumudi” Waćaspatiego Miśry i „Sankhja-prawaćana-bhaszję” Widźńanabhikszu.
Sankhja to najstarszy z filozoficzno-mistycznych systemów indyjskich. Stanowi zaplecze klasycznej jogi, a przypisywany jest mędrcowi Kapili. Głównym klasycznym tekstem jest Sankhjakarika Iśwarakriszny (I-V wiek e.ch.). Możliwa etymologia słowa "sankhja" to:
- rozpoznawanie, rozróżnianie.
- liczba - ponieważ sankhja wylicza kategorie rzeczywistości.
Sankhja interpretowana była ateistycznie (wczesna) i teistycznie (późniejsza) czyli jako nastika i jako astika. Według systemu sankhja dwoma podstawowymi pierwiastkami rzeczywistości są nie działający i z natury pasywny czy pozostający w spoczynku purusza (duch) oraz dynamiczna prakryti (natura, materia) składająca się z trzech gun (nić, cecha, właściwość).
Purusza jest zasadą obdarzoną świadomością, trwałą, niezmienną. Prakryti natomiast jest zmienna, nietrwała, nieświadoma; przejawia się ona poprzez trzy guny:
- sattwę - światło, element przyjazny, rozumność, myślenie, mądrość, dobroć; zasady przejrzystości, ujawniania i czystości.
- radźas - ruchliwość, zmienność, aktywność; zasada siły, energii, zmiany.
- tamas - inercję, bezwład, element hamujący; zasada tworzenia struktur, inercji, zaciemniania.
W czasie swojego oddziaływania, guny łączą się w najróżniejszy sposób: to łącząc się parami powodują powstawanie trzeciej cechy, to znów wspierają się lub znoszą swoje działanie. Cała aktywność świata przejawia się dzięki oddziaływaniom gun (cech) natury materialnej. Cały zjawiskowy świat jest "grą" owych trzech gun. Kiedy równowaga gun ulegnie zakłóceniu, wyłaniają się z prakriti emanaty tworzące wraz z puruszą i samą rdzenną prakriti 25 tattw, czyli pierwiastków (kategorii) rzeczywistości. Celem sankhja jest rozpoznanie, że istota człowieka to purusza, natomiast prakriti i jej emanaty są złudą utrzymującą ludzi w cierpieniu, co prowadzi do stanu równowagi gun i do wyzwolenia polegającego na tym, że purusza spoczywa "sam w sobie". W starożytności, średniowieczu, jak i obecnie podstawowym problemem filozoficznym sankhja jest kwestia wielości lub jedności puruszów i prakriti, które to zagadnienie nie doczekało się zadowalającego rozstrzygnięcia.
Powiada się o Prakryti, że jest jednością trzech gun, utrzymujących się w równowadze (guṇānāṁ sāmyāvastha). Trzy guny to sattwa, radźas i tamas. Są one składnikami Prakryti, a poprzez Prakryti – wszystkich przedmiotów świata. Ponieważ guny jako takie są subtelne i niedostępne zmysłom, o ich istnieniu wnioskuje się z obecności ich skutków – odpowiednio przyjemności, przykrości i obojętności.
Purusza jest duszą, jaźnią, duchem, podmiotem, poznającym. Nie jest ani ciałem, ani zmysłami, ani mózgiem, ani umysłem (manas), ani ego (ahaṁkāra), ani intelektem (buddhi). Nie jest też substancją, posiadającą cechę świadomości. Świadomość jest jego istotą. Purusza jako taki sam jest czystą i transcendentalną świadomością. Jest najwyższym wiedzącym [poznającym], będącym podstawą wszelkiego poznawania. Jest czystym podmiotem i jako taki nigdy nie może stać się przedmiotem poznania. Jest cichym świadkiem, wolnym, jedynym i bezstronnym widzem, spokojnym i wiecznym. Jest poza czasem i przestrzenią, poza zmianą i aktywnością. Jest samoświetlny i samoistny, nie jest uwarunkowany żadną przyczyną, jest wieczny i przenika wszystko. Określany jest terminami: niṣtraiguṇya [wolny od trzech gun], udāsinā [neutralny], akartā [niedziałający], kevala [jedyny], madhyastha [środkowy], sākṣῑ [świadek], draṣṭā [widz], sadāprakāsasvarūpa [mający naturę zawsze oświetlającego] i jñātā [wiedzący].
Pierwszy wytwór ewolucji wedle filozofii Sankhja nosi nazwę mahat (mahat), czyli „wielkie”. Jest to zarodek całego ogromnego świata przedmiotowego, mieszczący w sobie intelekt (buddhi), ego (ahaṁkāra) i umysł (manas). Mahat ma wielkość [naturę] kosmiczną, lecz ma również swój aspekt psychologiczny, noszący nazwę buddhi, czyli intelektu. Buddhi jest tutaj odróżniona od świadomości. Tylko Purusza jest czystą świadomością. Buddhi, czyli intelekt [intuicja], będąc wytworem ewolucyjnym Prakryti, jest materialna. Zbudowana jest z najsubtelniejszej materii, dzięki czemu ma zdolność wyraźnego i jasnego odbijania świadomości Puruszy, niczym odbiornik bez drutu, zdolny odbierać fale z powietrza. Ponieważ w buddhi znajduje się odbicie Puruszy, staje się ona pozornie świadoma i inteligentna. Zmysły, umysł i ego funkcjonują jako narzędzia buddhi i dla buddhi, natomiast sama buddhi funkcjonuje służąc bezpośrednio Puruszy. Powiada się, że funkcją buddhi jest podejmowanie decyzji oraz dająca pewność i wykluczająca wszelkie wątpliwości zdolność osądu. Buddhi pojawia się kiedy zaczyna dominować guna sattwa. Jej atrybutami są cnota (dharma), poznanie (jñāna), oraz panowanie (aiśvarya).
Mahat wytwarza ahamkarę (Aham). Jest to zasada indywiduacji. Jej funkcją jest wytwarzanie poczucia samego siebie. To ahamkara wytwarza pojęcia „ja” i „moje”. Ahamkara to indywidualne ego. Purusza błędnie identyfikuje się z owym ego, wskutek czego uważa siebie za sprawcę czynów, za pragnącego spełnienia pragnień, za dążącego do [jakichś] celów, za posiadającego [określone] poglądy oraz za doznającego najrozmaitszych doznań intelektualnych, emocjonalnych i wolicjonalnych, a także za doznającego przedmiotów materialnych.
Powiada się również, że są trzy rodzaje ahamkary:
- Vaikārika, czyli sattwiczna, kiedy dominuje guna sattwa. W aspekcie kosmicznym wytwarza ona manas, pięć narządów poznania i pięć narządów działania. W aspekcie psychologicznym wytwarza dobre czyny.
- Bhūtādi, czyli tamasowa, kiedy dominuje guna tamas. W aspekcie kosmicznym wytwarza pięć elementów subtelnych (tanmātra). W aspekcie psychologicznym wytwarza czyny obojętne oraz lenistwo i gnuśność.
- Taijasa (taidźasa), czyli radźasowa, kiedy dominuje guna radźas. W aspekcie kosmicznym dostarcza energii, przy pomocy której ahamkara sattwiczna oraz ahamkara tamasowa wytwarzaje właściwe sobie wytwory. W aspekcie psychologicznym wytwarza złe czyny.
Wzmianki o doktrynie sankhji napotykamy w Upaniszadach: Ćhandogja, Praśna, Katha, a zwłaszcza Śwetaśwatara, a także w Mahabharacie, w Bhagawadgicie oraz w księgach smryti i puranach.