Anumana
Anumana - Anumāna (अनुमान) - druga pramana czyli miara poznawcza w Jodze - to w sanskrycie "przemyśliwanie", "rozważanie", „wnioskowanie”, "dedukcja", "konkluzja", "wniosek", "refleksja", "namysł", "rozstrzygnięcie", "analogia", "podobieństwo", "pozolenie", "zgoda"; akt wnioskowania lub wyciągania wniosków z danych przesłanek; termin używany w Jodze i Adwaita Wedancie; jeden z czterech sposobów zdobywania wiedzy według systemu filozoficznego Nyaya. Wiedza poprzez proces anumana wymaga zgodnej decyzji autorytetów z danej dziedziny wiedzy, stąd zwyczaj badania umysłu i poglądu ucznia przez dziesięciu lub 24-rech starszych uczniów (mnichów) lub mistrzów. Pierwsze badanie poglądu na Wschodzie dokonywane jest po cyklu trzech lat intensywnej praktyki, drugie zwykle po 10-12 latach.
- pratyakṣaṃ cānumānaṃ ca śāstraṃ ca vividhāgamam | trayaṃ suviditaṃ kāryaṃ dharmaśuddhimabhīpsatā) || Manusmṛti 12.15. Zatem pratjaksza, anumana, śastra oraz agama są czterema sposobami zdobywania wiedzy, aczkolwiek Joga wedle Maharyszi Patańdźali skraca je do trzech, gdyż śastra, czytanie pism świętych, jest skojarzona z agamą.
Anumāna (अनुमान) [=anumānata] w śiwaizmie odnosi się do „wnioskowania”, zgodnie z Īśvarapratyabhijñākārikā 1.5.8-9. Odpowiednio: „Nie można dopuścić żadnego wnioskowania (anumāna) w odniesieniu do tego, co nigdy wcześniej nie zostało zamanifestowane. [Zanim zostanie wywnioskowany] narząd zmysłów został już zamanifestowany [przynajmniej w ogólnej formie przyczyny] poprzez manifestację rzeczywistej istoty, która [przypadkiem jest] przyczyną, taką jak nasienie [które jest przyczyną kiełek]; ale manifestacja obiektu zewnętrznego w stosunku do manifestacji nigdy nie miała miejsca w żaden sposób. Dlatego nie można ustalić tego [obiektu zewnętrznego] – nawet poprzez wnioskowanie (anumānata)”.
Wnioskowanie, zwane Anumāną, jest jednym z najważniejszych osiągnięć filofii Nyaya oraz innych jak Mimansa, Wedanta czy Joga. Może być dwojakiego rodzaju – wnioskowanie czy rozumowanie dla siebie (Svārthānumāna, gdzie nie potrzeba żadnej formalnej procedury i co najwyżej trzy ostatnie z pięciu kroków) oraz wnioskowanie (przeprowadzanie dowodu) dla innych (Parāthānumāna, które wymaga systematycznej metodologii składającej się z pięciu kroków). Wnioskowanie można również podzielić na trzy typy: Pūrvavat (wnioskowanie o niezauważonym skutku na podstawie postrzeganej przyczyny), Śeṣavat (wnioskowanie o niezauważonej przyczynie na podstawie postrzeganego skutku) i Sāmānyatodṛṣṭa (kiedy wnioskowanie nie opiera się na przyczynowości, ale na jednolitości współistnienia). Podano również szczegółową analizę błędu, wyjaśniając, kiedy anumāna może być fałszywa.