Atman

Atman (sanskr. jaźń, dusza, oddech) to w hinduizmie określenie duszy rozumianej jako indywidualna jaźń, obecna w każdej żywej istocie. Atman wciela się w kolejnych żywotach (idea reinkarnacji) w kolejne ciała, podlegając prawu karmy. Częste spolszczenie Atma nie jest gramatycznie poprawne i jest fatalnym oddawaniem nazwy oryginalnej. Atman jest cząstką, iskrą Brahmana. Synonimem pojęcia Atman w indyjskich szkołach filozofii jest Purusza.

Pierwsze wzmianki o atmanie znaleźć można już w Upaniszadach. Według koncepcji Wedanty wyrażonej przez sformułowania: Aham brahma asmi (Jestem Brahmanem) i Tat tvam asi (Ty jesteś Tym), atman jest tożsamy z całym Wszechświatem, "wszystkim co jest" (Brahmanem). Jest to afirmacja boskości w człowieku (duszy), łączącej go z boskością otaczającego Kosmosu. Jest to więc wyrażenie koncepcji Mikro- i Makrokosmosu na gruncie hinduizmu - wskazanie, że skoro człowiek podlega temu samemu porządkowi co Wszechświat, to poznanie przez akt autorefleksji istoty samego siebie prowadzi do poznania istoty Wszechświata - Oświecenia.

Według Upaniszadów atman jest kluczem do Oświecenia, jedyną drogą poznania Brahmana - prawdziwej rzeczywistości i najwyższej, transcendentnej zasady bytu. Poznanie atmana-brahmana jest możliwe przez wgląd w siebie, przy czym należy posłużyć się intuicją, by obejść przesłaniającego atmana puruszę - osobowe, związane z bieżącą inkarnacją ego, które omamione mają ulega iluzji oddzielenia od Absolutu oraz od reszty istot. Sposobem podążania drogą ku poznaniu atmana jest joga - zdyscyplinowany wysiłek odwrócenia się od świata zmysłów. Nagrodą jest wyzwolenie z samsary - cyklu reinkarnacji, co wyrażone jest w Praśna-Upaniszad słowami: "Szukający atmana przez prostotę życia, czystość, wiarę i wiedzę już nie wracają". Według buddyzmu nie ma czegoś takiego jak atman. Buddyści nazywają tę koncepcję anatman (tzn. nie-atman). Wyjątkiem jest nieistniejąca dziś szkoła buddyjska Pudgalavāda, w której powrócono do koncepcji duszy, zwanej pudgala.