Zodiak

Zodiak - po łacinie: zōdiacus z greki: ζῳδιακός κύκλος „krąg zwierzątek”, κύκλος „krąg” i ζῴδιον zdr. od ζῷον „zwierzę”, sanksryckie: Raśi Ćakra/m – pas na sferze niebieskiej w płaszczyźnie ekliptyki o szerokości około 16°, po 8 stopni na północ i na południe od linii ekliptyki. W jego obszarze znajduje się widoczne z Ziemi Słońce zataczające w ciągu roku pełny obieg zataczając krąg zwany ekliptyką. W astrologii kąt pełny (360°) podzielony jest na 12 równych części, stąd wyróżnia się 12-cie astrologicznych znaków zodiaku (w przeciwieństwie do gwiazdozbiorów przecinających ekliptykę, których jest 13 i mają one różne rozmiary). W astrologii znaki zodiaku nie są tożsame z gwiazdozbiorami na niebie, a nawet zdarza się, że są całkowicie rozłączne i nie mają wspólnych dni w roku (np. Waga czy Skorpion). Ścieżki orbitalne Księżyca i głównych planet znajdują się w pasie zodiaku.

Punkty przecięcia równika niebieskiego z ekliptyką - pozorną drogą Słońca na niebie, nazywa się punktami równonocy: wiosennej i jesiennej. Chwilę przejścia Słońca przez punkt równonocy wiosennej przyjmuje się za kalendarzowy początek astronomicznej wiosny – Słońce wchodzi w astrologiczny znak Barana (nie mylić z gwiazdozbiorem Barana). Analogicznie początkiem jesieni jest równonoc jesienna, kiedy Słońce wchodzi w astrologiczny znak Wagi.

Ekliptykę w starożytności podzielono na 12 równych części po 30°. W czasach, gdy podzielono ekliptykę na znaki Zodiaku, punkt Barana, który rozpoczyna znak Barana, znajdował się w obrębie współczesnego gwiazdozbioru Barana. Położenie znaków zodiaku pokrywało się wówczas w przybliżeniu z położeniem gwiazdozbiorów (Raśi). Na skutek precesji osi ziemskiej punkt Barana od tego czasu przesunął się o około 30°, czyli na początek gwiazdozbioru Ryb. Również w wyniku ostatecznego ustalenia granic gwiazdozbiorów przez Międzynarodową Unię Astronomiczną zaledwie w 1930, doszedł 13 gwiazdozbiór przecinający ekliptykę: Wężownik. Przed 1930 rokiem, zodiak dla astronomów i astrologów miał dokładnie 12-cie gwiazdozbiorów jak i znaków, chociaż asteryzmów, małych konstelacji czy stacji gwiazdowych wzdłuż ekliptyki i zodiaku wyróżniano więcej.

Słońce przesuwa się o niecały 1° dziennie wzdłuż linii ekliptyki będącej odbiciem na niebie drogi jaką Ziemia wykonuje wokół Słońca, dając pozorny ruch Słońca wokół zodiaku. W związku z różnicą roku zwrotnikowego i kalendarzowego Słońce wchodzi w dany stopień i znak zodiaku o innej porze dnia, a czasem w innym dniu miesiąca niż w roku ubiegłym. Pozycję Słońca w określonym czasie, względem określonego miejsca na Ziemi można sprawdzić w efemerydach.

W astrologii profesjonalnej znakom zodiaku przypisano różne znaczenia wykorzystywane przy stawianiu horoskopów. W zachodniej astrologii, a dawniej także w astronomii nauczanej wraz z astrologią - Królową Nauk, zodiak dzieli się na dwanaście następujących znaków: Baran, Byk, Bliźnięta, Rak, Lew, Panna, Waga, Skorpion, Strzelec, Koziorożec, Wodnik i Ryby.

Ten podział ekliptyki na znaki zodiaku wywodzi się z astronomii babilońskiej, bliskowschodniej oraz perskiej i indyjskiej w III - II tysiącleciu pech, a znany był już orfikom 1400 lat pech jak i pitagorejczykom w VI wieku pech. Astronomowie babilońscy czyli chaldejczycy i wcześniej akkadyjczycy znali podział ekliptyki na 12 równych „znaków”. Z powodu precesji równonocy pora roku, w której Słońce znajduje się w danej konstelacji, zmieniła się od czasów babilońskich (chaldejskich), a punkt marcowej równonocy przesunął się z gwiazdozbioru Barana do gwiazdozbioru Ryby. Zodiak został wprowadzony do astronomii greckiej w II tysiącleciu pne, znany był w zodiaku hinduskim, jako Raśi.

Zodiak dwunastu znaków solarnych był używany w czasach rzymskich, w oparciu o koncepcje odziedziczone przez astronomię hellenistyczną po astronomii babilońskiej z okresu chaldejskiego (połowa I tysiąclecia pne), która z kolei wywodziła się z wcześniejszego systemu list gwiazd wzdłuż ekliptyki. Konstrukcja zodiaku jest opisana w obszernym dziele Ptolemeusza z II wieku naszej ery, jakim jest Almagest, a pozycje gwiazd i granice gwiazdozbiorów od punktu Barana są przeliczone na nowo, zaktualizowane. W Indii wspomina się czas, gdy punkt Barana, zwany meshadi przechodził przez gwiazdę Rohini czyli Aldebarana, a było to około roku 3042 pech, a potem przez Krttika czyli Plejady oraz przez gwiazdę Amba, czyli najjaśniejszą z Plejad Alcyone. Miało to miejsce około roku 2333 pech, trwało przez 10 lat, a przejście przez Plejady ponad 100 lat. Ptolemeusz na nowo mierzył i przeliczał współrzędne położenia gwiazd z czasów około 1481-1477 pech, kiedy to punkt Barana przechodził przez gwiazdę Bharani, bardzo popularne w dawnej Indii, zatem z czasów początków tradycji orfickiej. Indyjska Vedanga Jyotisha ma stare położenie punktu Barana, Meszadi, z roku 2347, zatem z roku, w którym kończył przechodzenie przez gwiazdę Rohini, przez Aldebarana.

Chociaż zodiak pozostaje podstawą układu współrzędnych ekliptyki używanego w astronomii oprócz układu równikowego, termin i nazwy dwunastu znaków są dziś kojarzone głównie z astrologią horoskopową. Termin „zodiak” może również odnosić się do obszaru sfery niebieskiej obejmującego ścieżki planet odpowiadające pasowi około 8 stopni łukowych powyżej i poniżej ekliptyki. Zodiak danej planety to wstęga zawierająca ścieżkę tego konkretnego ciała; np. „zodiak Księżyca” to pasmo nieco ponad 5° powyżej i poniżej ekliptyki, czasem mowa o około 6° na pólnoc i na południe od ekliptyki. Babilońskie wzmianki znaków zodiaku i gwiazd w znakach zodiaku sięgają poczatków pierwszej dynastii babilońckiej czyli 1854 pech.

Już w XIV wieku pech, wśród hieroglifów zdobiących grobowiec Setiego I umieszczono pełną listę 36 egipskich dekanów, dekanatów, czyli łuków stacji gwiazdowych po 10 stopni w znaku zodiaku (dekana dzieli każdy znak na trzy części po 10 stopni); pojawiły się ponownie w świątyni faraona Ramzesa II i charakteryzują każdy egipski pomnik astrologiczny. Oba słynne zodiaki Dendery przedstawiają swoje symbole, zidentyfikowane przez Karla Richarda Lepsiusa.