Judaizm
Judaizm - religia monoteistyczna, której podstawą jest wiara w jednego Boga JHWH (osobowego, niepodzielnego, będącego bytem niematerialnym, bezcielesnym i wiecznym), będącego nie tylko Stwórcą świata, ale także jego stałym „nadzorcą”, czy też „opiekunem”. Bóg ten zawarł z ludem Izraela wieczyste przymierze, obiecując ochronę i pomoc w zamian za podporządkowanie się jego nakazom.
Judaizm ukształtował się w II tysiącleciu p.n.e.; stanowi religię narodową Żydów. Jest też pierwszą religią abrahamową. Jej wyznawcy znajdują się na całym świecie, obecnie jest ich najwięcej w Stanach Zjednoczonych – 5,6 mln i Izraelu – 4,7 mln. Z judaizmu wywodzi się chrześcijaństwo i islam.
Historia judaizmu
Rozwój judaizmu wiąże się ściśle z historią narodu żydowskiego, jego powstanie jest opisane w świętej księdze judaizmu — Biblii hebrajskiej (w chrześcijaństwie zwanej Starym Testamentem). Według niej początki judaizmu sięgają patriarchy Abrahama, który pierwszy głosił wiarę w jedynego Boga. W początkach II tysiącleciecia p.n.e. miał on wraz z rodziną przywędrować z Mezopotamii do kraju Kanaan nad Morzem Śródziemnym. Potomkowie patriarchy (zwani Hebrajczykami lub Izraelitami) przebywali następnie w Egipcie, gdzie po pewnym czasie stali się niewolnikami. Wyjście z „niewoli egipskiej” pod wodzą Mojżesza w XIII w. p.n.e. odbyło się dzięki bezpośredniej interwencji Boga. Ten fakt, a następnie 40-letnia wędrówka po pustyni z powrotem do Kanaanu, obiecanej przez Boga „ziemi Izraela” oraz przede wszystkim objawienie na górze Synaj, w tradycji chrześcijańskiej identyfikowanej jako Góra Mojżesza), zawarcie przymierza z Bogiem i wręczenie Mojżeszowi tablic z przykazaniami (Dekalog) — stanowią początek historii i tożsamości judaizmu Formy kultu rozwinęły się z wierzeń i praktyk koczowniczych plemion semickich (do których należeli starożytni Hebrajczycy) znajdujących się pod wpływem religii starożytnych ludów Mezopotamii i Egiptu. Cechą wyróżniającą było zerwanie z powszechnym wtedy wielobóstwem i zastąpienie go wiarą w jedynego, niewidzialnego Boga, króla Izraela, „Boga Abrahama, Izaaka, Jakuba”, którego imienia, zapisywanego jako tetragram JHWH, a czytanego jako hebrajskie słowo o znaczeniu Mój Pan, nie wolno wymawiać (Jahwe); według Biblii zostało ono objawione Mojżeszowi i objaśnione jako „Jestem, który jestem”.
Historycznie judaizm dzieli się na:
- judaizm biblijny
- judaizm rabiniczny (talmudyczny)
Judaizm biblijny rozwinął się od ok. X w. p.n.e., gdy powstało królestwo Dawida, którego syn Salomon wzniósł świątynię w świętym mieście Jerozolimie (Jerozolimska Świątynia); w niej umieszczono Arkę Przymierza; było to centrum religijne, wokół którego skupiała się liczna warstwa kapłańska sprawująca kult ofiarny. Przez wiele pokoleń trwał konflikt judaizmu z ciągle odradzającymi się praktykami wielobóstwa i oddawania czci lokalnym bóstwom (np. fenickiemu Baalowi); reformy Jozjasza (VII w. p.n.e.) przyniosły centralizację kultu w Jerozolimie, eliminując składanie ofiar poza Świątynią. Ważną rolę w utrwalaniu judaizmu odegrali prorocy, nawołując Izraelitów i ich władców do dochowywania wierności przymierzu zawartemu z Bogiem, do przestrzegania jego przykazań oraz kultywowania sprawiedliwości; dzięki prorokom i strzegącym tradycji kapłanom zniszczenie Świątyni przez Babilończyków i niewola babilońska (VI w. p.n.e.) nie spowodowały upadku judaizmu, ale jego przekształcenie się w religię, praktykowaną niezależnie od terytorium, na którym żyli jej wyznawcy. Wypełnianie obowiązków religijnych (jak np. obrzezanie, odpoczynek siódmego dnia tygodnia, czyli szabat, przestrzeganie przepisów pokarmowych i czystości rytualnej) szło w parze ze wzmocnieniem mesjańskich nadziei na odtworzenie królestwa Izraela. Po powrocie z niewoli została zbudowana Druga Świątynia, a judaizm, jako religia oparta na Prawie, stał się podstawą życia kraju.
Judaizm okresu hellenistycznego (IV w. p.n.e.–II w. n.e.) odznaczał się współistnieniem kilku ugrupowań różniących się stosunkiem do kultury greckiej, a następnie dominacji politycznej Rzymu oraz stosunkiem do autorytetu i obowiązywania praw przekazywanych przez tradycję ustną; ugrupowania te to: Machabeusze, a potem m.in. saduceusze, faryzeusze, esseńczycy, zeloci. Według historyków w V w. p.n.e. dokonała się ostateczna kodyfikacja 2 pierwszych części Biblii hebrajskiej: Tory (czyli w węższym znaczeniu Pięcioksięgu Mojżesza) oraz ksiąg historycznych i prorockich (Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela i in.); oprócz Tory pisanej przekazywano jednocześnie jej interpretacje i rozwinięcia zwane Torą ustną (według tradycji judaizmu obie Tory stanowią jedność i wywodzą się od Mojżesza); kodyfikacja tradycji ustnej nastąpiła przez spisanie Miszny ok. 200 r. n.e.
Zburzenie Drugiej Świątyni w 70 r. n.e. po upadku powstania żydowskiego przeciwko Rzymianom spowodowało rozproszenie Żydów (diaspora żydowska, czyli galut). Rabini, znawcy i nauczyciele Tory, zgromadzeni w Jawne (Jamnii) ustalili przypuszczalnie kanon Biblii hebrajskiej i zasady funkcjonowania judaizmu bez Świątyni, zapoczątkowując okres judaizmu rabinicznego; jego istotnymi cechami są dyscyplina i rytuał w życiu codziennym, synagoga jako ośrodek kultu, modlitwy w miejsce ofiar.
Judaizm rabiniczny jest też zwany talmudycznym, gdyż nauki rabinów, zarówno w formie komentarza do Miszny (Gemara), jak i komentarza do Biblii (midrasz) zawarto w Talmudzie, który spisano w V–VII w. Judaizm w wersji talmudycznej został przyjęty za obowiązujący właściwie przez wszystkich Żydów (Talmudu nie uznali Karaimi). Z wielu prądów w judaizmie na początku naszej ery przetrwał tylko judaizm rabiniczny (chrześcijaństwo rozwinęło się w odrębną religię), stając się podstawą wszystkich późniejszych kierunków w judaizmie.
W średniowieczu judaizm rozwijał się w 2 głównych nurtach:
1) sefardyjskim, w środowiskach żydowskich w basenie Morza Śródziemnego, które podlegały wpływom cywilizacji arabsko-muzułmańskiej, z centrum w muzułmańskiej Hiszpanii;
2) aszkenazyjskim, w środowiskach żydowskich podlegających wpływom cywilizacji łacińsko-chrześcijańskiej, które istniały głównie na terenie Francji i Niemiec, a następnie, od XVI w., przesunęły się głównie na tereny Polski, gdzie powstały największe skupiska Żydów. Talmud, kodeksy prawa religijnego (np. Szulchan Aruch) i inne pisma religijne były wspólne dla wszystkich Żydów, dzięki czemu rozproszenie oraz olbrzymie zróżnicowanie kulturalne ludności żydowskiej nie zniszczyło jedności judaizmu
Talmudyczne 613 przykazań (248 nakazów i 365 zakazów) adaptowane do zmieniających się warunków, to podstawa dyscypliny życia codziennego wyznawców ortodoksyjnego judaizmu; oprócz zasad sprawiedliwości i miłości bliźniego należą do nich obowiązki rytualne, takie jak modlitwy (3 razy dziennie, grupowe w synagodze albo indywidualne), posty, przestrzeganie odpoczynku w szabat, przepisy pokarmowe (koszer), obchodzenie świąt (np. Jom Kipur, Rosz ha-Szana oraz tzw. świąt pielgrzymich Pesach, Szawuot, Sukot, podczas których w starożytności było wskazane odwiedzanie Świątyni). Żydzi w diasporze organizują się w samodzielne gminy (w Polsce były znane pod nazwą kahał; obecnie tworzą Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej z siedzibą w Warszawie), w których autorytetem w sprawach religijnych jest rabin; nie jest on kapłanem, ale znawcą prawa religijnego i jego świętych ksiąg oraz nauczycielem judaizmu W judaizmie zakłada się, że pisma religijne powinien studiować każdy pobożny Żyd — zarówno w celu poznania tradycji i rytuałów, jak i w przekonaniu, że prowadzi to do moralnego życia, które zasadza się m.in. na trosce o słabych, miłosierdziu, dążeniu do sprawiedliwości i czynienia pokoju między ludźmi.
W judaizmie diaspory pojawiały się różne nurty i ugrupowania; nurt mistyczny rozwinął się w filozofię kabalistyczną (kabała), z której wyrosły nietrwałe sekty, takie jak: sabataizm, frankizm oraz ruch odnowy religijnej chasydyzm, zapoczątkowany w XIII w. przez Baal Szem Towa. Konflikt chasydów z nurtem tradycyjnym stopniowo słabł i ostatecznie został zastąpiony wspólnym oporem wobec sekularyzacji i dążeń do reformy judaizmu W XVIII w. popularność zdobywały idee żydowskiego oświecenia (haskala), wprowadzane przez M. Mendelssohna, łączące praktykę judaizmu z nowożytnym racjonalizmem; z niego wywodzą się różne formy współczesnego judaizmu reformowanego, który współistnieje z judaizmem tradycyjnym.
Wśród żyjących współcześnie kilkunastu mln Żydów (głównie w USA, Izraelu, Francji, Wielkiej Brytanii, Rosji) kilkanaście procent wyznaje judaizm tradycyjny — część ultraortodoksyjny (np. chasydzi), który nakazuje nawet zachowanie dawnego ubioru, część nowocześnie ortodoksyjny, łączący rygoryzm rytualny życia codziennego z pełnym uczestnictwem w życiu społecznym państwa (powszechny np. w Izraelu i USA). Inni nieobojętni religijnie Żydzi przyznają się do judaizmu reformowanego lub judaizmu konserwatywnego, które powstały w XIX w. w Niemczech, a teraz ich główne ośrodki znajdują się w Stanach Zjednoczonych. Oba te kierunki podkreślają wagę osobistego wyboru z bogactwa tradycji judaizmu, oba, od niedawna, umożliwiają kobietom pełnienie wszystkich funkcji religijnych (w tym także funkcji rabina). Judaizm reformowany odrzuca znaczną większość przepisów rytualnych (np. przepisy pokarmowe), początkowo był niechętny syjonizmowi (wyznawał zasadę, że Żydem jest się tylko prywatnie); w USA przybiera często postać zaangażowania społecznego, a nie religijnego. Judaizm konserwatywny, który powstał po odrzuceniu zbyt radykalnych reform religijnych, modyfikuje niektóre przykazania rytualne (np. dopuszcza udanie się samochodem do synagogi w szabat), a także nigdy nie negował ważności języka hebrajskiego dla liturgii (i w ogóle dla judaizmu) oraz roli Ziemi Obiecanej.
Przez tysiąclecia wyznawanie judaizmu determinowało, kto jest Żydem; w ciągu ostatnich 2 wieków coraz więcej Żydów określa swoją przynależność do społeczności żydowskiej w sensie narodowym lub kulturowym, a nie religijnym; większość przyznaje się jednak do uznawania zasadniczych kategorii żydowskiej wizji świata, przedstawionej w tradycji judaizmu. W judaizmie nie ma dogmatów ustalonych w sposób wiążący, ale wierzący Żydzi uznają 13 zasad wiary sformułowanych przez Majmonidesa w XII w. (przyjmując je dosłownie lub reinterpretując). Według tych zasad Bóg jest stwórcą, jest jeden, bezcielesny, wieczny, jako jedyny może być obiektem kultu, mówił przez proroków, Mojżesz był największym z nich, on otrzymał Torę, która jest niezmienna, Bóg jest wszechwiedzący, odpłaca człowiekowi za jego czyny, nadejdzie mesjasz, nastąpi zmartwychwstanie.
Linki zewnętrzne
Portal nauk duchowych i społecznych tradycyjnych szkół i zakonów sufickich w Polsce