Shinto
Shinto, Shintō (jap. 神道 shintō, kami-no michi) lub kannagara-no-michi (jap. 神ながらの道 droga bogów lub droga bóstw, pol. także shintoizm, sintoizm) – tradycyjna religia Japonii oparta na mitologii japońskiej, charakteryzująca się politeizmem oraz różnorodnością przejawów i kultów. Wierzenia shintō nie mają wspólnego kanonu, organizacji ani świętych ksiąg.
SHINTO - Droga Bogów
Shintô – czyli „droga bogów” – to rodzima religia Japończyków. Podstawowe dla niej pojęcie to kami (bóstwo); początkowo określano nim każdą formę egzystencji budzącą grozę lub cześć, której przypisywano nadnaturalne siły, twórcze lub niszczące (siły natury, zwierzęta, rośliny). Dopiero później nastąpiła antropomorfizacja kami i powstały starożytne kroniki, „Księga dawnych wydarzeń” i „Kronika Japonii”, w których przedstawiona jest mitologia shintô. Kroniki opisują proces powstawania świata począwszy od wyłonienia się z chaotycznej pramaterii Przestworza Wysokich Niebios (Takamanohara) oraz pojawienie się pierwszych bóstw. Najwięcej miejsca poświęcono w nich działalności pary demiurgów Izanami i Izanagi, którzy dali życie nie tylko licznym nowym bóstwom, ale także formom, które w kulturze Zachodu uważane są za nieożywione. Wyspy Japońskie także zostały zrodzone przez Izanami, co wyjaśnia, dlaczego Japonia uważana jest za „kraj bogów”. Jednak akty stwórcze towarzyszyły także innym czynom boskiej pary. Bogini Słońca Amaterasu pojawiła się, gdy Izanagi przemywał swoje boskie oczy. To ona zdecydowała, że należy zaprowadzić porządek na wyspach japońskich i wysłała tam swojego wnuka Ninigi.
Religia shintô nie jest monolitem. W shintô domu cesarskiego centrum kultu jest bogini Amaterasu, protoplastka rodu cesarskiego. Odprawiane są obrzędy ku czci duchów zmarłych cesarzy, a także modlitwy o pomyślne plony, podczas których cesarz jest niezbędnym pośrednikiem miedzy bogami a ludźmi. Termin „shintô ludowe” obejmuje liczne lokalne kulty i mity (przede wszystkim dotyczące bóstw związanych z siłami natury). Za charakterystyczne cechy ludowej wersji shintô uważa się brak doktryn, kanonów, organizacji, dużą rolę rytuałów magicznych, kult płodności.
Shintô sekciarskie tworzą sekty o rodowodzie shintoickim, które w latach 1868-1945 uzyskały zgodę władz na prowadzenie działalności religijnej. Jest ich około 80 i dzielą się na: tradycyjne, związane z kultem gór (głównie Fuji i Ontake) oraz zapoczątkowane przez charyzmatycznych przywódców.
Shintô świątynne związane jest z obrzędami odprawianymi w świątyni, będącej miejscem oddawania czci bóstwu lub bóstwom uznanym za opiekunów rejonu, społeczności lub rodu. Najważniejsze obchody przypadają na okres noworoczny, okres sadzenia ryżu i po pierwszych zbiorach. Shintô świątynne należy do ważnych czynników integrujących lokalną społeczność.
Stosunkowo najnowszym tworem jest tzw. shintô państwowe, uznawane za oficjalną ideologię od okresu Meiji (1868–1912) do 1945 r. Według niego wszyscy obywatele Japonii, niezależnie od wyznania (a więc także chrześcijanie i buddyści), mają obowiązek oddawania czci cesarzowi – potomkowi bogów.
Wierzenia i rytuały
Japończycy masowo uczestniczą w świętach lokalnych bóstw (tzw. matsuri) i udają się do świątyń shintoickich w pierwszy dzień Nowego Roku. Nie jest wymagane regularne odwiedzanie świątyń. W trudnych życiowych momentach Japończycy udają się tam, by kupić amulety lub pozostawić w wyznaczonym do tego miejscu tabliczkę z intencje swoich modlitw. Jedną z charakterystycznych cech shintô jest wiara w doczesne korzyści związane z modlitwami i ceremoniami religijnymi. Dziecko zanoszone jest do świątyni w miesiąc po urodzeniu, by przedstawić lokalnemu bóstwu nowego „parafianina”. 15 listopada dziewczynki w wieku 3 i 7 lat oraz chłopcy w wieku 5 lat, często w tradycyjnych strojach, udają się do świątyni shintô, by pozyskać opiekę lokalnego bóstwa, gdyż te lata uważane są za szczególnie niepomyślne dla dzieci.
Każdej formie działalności patronuje konkretne bóstwo. Żadne bóstwo shintô nie jest wszechwiedzące ani wszechmocne, posiada natomiast pewną sferę, w której jego pomoc jest skuteczna. Charakterystyczny dla shintô nakaz rygorystycznego przestrzegania rytuałów można znaleźć już w mitologii: Pierwsze nieudane potomstwo Izanami i Izanagi było rezultatem błędu podczas ceremonii zaślubin – Izanami odezwała się pierwsza.
Przekonanie o tym, że wszystkie czynności ludzkie muszą mieć określone wzory, zaowocowało wytworzeniem się „specjalistycznej etyki” w różnych dziedzinach, takich jak wyrób wódki ryżowej (sake), uprawa roślin czy też rzemiosło. Śluby w obrządku shintoickim powstały dopiero w XIX wieku jako reakcja na rosnącą popularność ślubów w obrządku chrześcijańskim. Wcześniej małżeństwo w Japonii nie było religijnym aktem, a tylko wydarzeniem w życiu społecznym połączonym z wymianą tradycyjnych podarunków zaręczynowych oraz wspólną biesiadą obu rodzin. W obrządku shintoickim nie ma też pogrzebów (pogrzeby państwowe pojawiły się dopiero w XIX wieku), w shintô śmierć jest bowiem tabu, ze względu na powszechny kult wszystkiego, co podtrzymuje życie i przyczynia się do jego rozwoju. Dawniej ciała zmarłych były często porzucane, a ceremonie odprawiane po śmierci członka rodziny służyły przede wszystkim oczyszczeniu ze skalania kontaktem ze śmiercią.
Doskonalenie ziemi
W shintô dobro kojarzone jest zawsze z czymś nieskalanym i dlatego to, co powoduje skalanie – w tym kontakt z krwią i martwym ciałem – jest często utożsamiane ze złem.
W modlitwach shintô jako przejawy zła (tsumi, dosł. ciężar, obciążenie) wymienia się: wykroczenia przeciwko zasadom życia wspólnoty (np. przerwanie grobli, zasypanie kanału, powtórny siew na obsianym już polu), zetknięcie z martwym ciałem czy krwią, zanieczyszczenie ekskrementami, kazirodztwo, zoofilię oraz uprawianie czarnej magii. Jako tsumi określane są także znaki szczególne (np. albinizm czy narośla skórne), które mają stanowić dowód ciążenia na człowieku jakiegoś przekleństwa. Według nauk shintô kary i plagi spadają na człowieka nie tyle za łamanie kodeksu etycznego, ile za zakłócanie rozwoju wszelkich form życia i naruszenie norm współdziałania z boskimi siłami we wszechświecie. Pojęcia tsumi nie można przetłumaczyć jako „grzech”, ponieważ nie dotyczy ono jedynie zła czynionego przez człowieka z własnej woli; to także takie „negatywne” zjawiska naturalne jak błyskawice czy zaćmienia słońca. Wszystko, co jest klasyfikowane jako tsumi, wiąże się z zakłóceniem energii życiowej, której zachowanie stanowi nadrzędny cel człowieka.
Człowiek może uwolnić się od zła i zmaz (kegare) jedynie dzięki cere-monii oczyszczenia. Dokonuje się ich przy użyciu wody lub soli albo za pomocą odpowiednich formuł i rytualnych przedmiotów. Zachowanie czystości rytualnej jest niezbędne do obcowania z bogami, dlatego przed wejściem na teren świątyni shintoistycznej należy obmyć ręce i wypłukać usta. Ceremonię oczyszczania odprawiono w starożytności także przed wejściem do cesarskiej stolicy, ponieważ cesarz uważany jest za potomka bogini słońca Amaterasu, a więc za człowieka - Boga.
Modlitwy o oczyszczenie z tsumi wszystkich ludzi są odprawiane dwa razy w roku (pod koniec czerwca i grudnia) oraz przed intronizacją nowego cesarza. Składa się wtedy ofiary, najczęściej z konopi i specjalnego papieru z drzewa morwowego. Wierzono, że na skutek tych ceremonii wiatr zwiewa wszystkie przewiny i zmazy na samo dno morza. Nie ma więc idei indywidualnego odkupienia przewin, a na pierwszy plan wysuwa się sama ceremonia odprawiana przez kapłana, znającego odpowiednie modlitwy. Po takiej ceremonii winowajca mógł bez problemu powrócić do wspólnoty.
Chociaż zazwyczaj uważa się, iż shintô nie oferuje spójnego systemu etycznego i dlatego podatny grunt w Japonii znalazła etyka konfucjańska, należy zwrócić uwagę na niektóre etyczne implikacje „drogi bogów”. Izanami i Izanagi otrzymali od wszystkich bogów nieba następujące polecenie: „Doskonalcie tę rozchybotaną ziemię, doprowadzając ją do ładu i nadając jej kształty”. Akt seksualny demiurgów jest jednocześnie aktem kosmogonicznym i stanowi podstawę kultu płodności. Ludzie, którzy są potomkami bogów, mają za zadanie kontynuować ten proces „doskona-lenia ziemi”. Ideałem etycznym w shintô jest czyste serce i szczery umysł (makoto), ale osiągnięcie tego stanu nie jest rezultatem moralnego doskonalenia. W pojęciu makoto kryje się także koncepcja „zapominania o sobie” i zdolności do poświęceń, która stała się podatnym gruntem dla konfucjańskiej etyki i poczucia obowiązku (giri).
W shintô nie ma pośmiertnej kary za grzechy, natomiast dusze ludzi, zanim staną się bóstwami, zamieszkującymi niższe warstwy nieba, a więc w pobliżu szczytów gór lub na nich, muszą przejść proces oczyszczania. Wyższe warstwy niebios zamieszkiwane są przez bogów nieba i dusze przodków rodu cesarskiego. Dusze zwykłych ludzi stają się opiekuńczymi bóstwami ziemskimi.
Kult przodków
Kult przodków w Japonii jest obecnie przejawem połączenia elementów buddyzmu i shintô. Większość ceremonii pogrzebowych odprawiana jest w obrządku buddyjskim, ważne są także cykliczne modlitwy za zmarłych. Ołtarzyk buddyjski (butsudan), który można zobaczyć w większości domów japońskich, jest miejscem oddawania czci Buddzie, jak i kultu przodków. W środku znajduje się relikwiarz, w którym przechowywany jest wizerunek, a także tabliczki z pośmiertnymi imionami przodków. Na ołtarzyku codziennie składa się ofiarę z ryżu i wody, a czasami z ulubionych przez zmarłego potraw (za wyjątkiem mięsa). Hołd Buddzie i zmarłym przodkom składa się także przez klaśnięcie dłońmi, złożenie ukłonu i zapalenie trociczki czy też przez recytację sutr. W określone dni zaprasza się mnicha, aby je recytował.