Tengri
Tengri pisane także Tenri to duchowa idea będąca jedną z podstaw mitologii i duchowości ludów żyjących w Azji Centralnej. Idea Tengri znana była na pewno już ludom posługującym się językiem Khunnu (Chunnu) w wieku III p.e.ch., oraz w wiekach wcześniejszych. Obraz Tengri czy Tenri powstał na podstawie wierzeń o duchu władcy żyjącym w niebiosach. Powiada się, że niebiosa są zarówno przejawieniem Tenri jak i jego siedzibą oraz domem. Jako niepersonifikowany, nieosobowy męski duch kierujący i zarządzający losami ludzi żyjących na ziemi i w zaświecie, Tengri znany jest w dawnej, przedmuzułmańskiej historii ludów tureckich.
W czasach późniejszych, Tengri jako obraz pomyślności, wszechwiedzy i samego nieba znany jest z mitologii ludów mongolskich i chakaskich (Khakass). Wschodni lud tureckich Sawirów czcił spersonifikowanego dobrego boga Tengry Khana jeszcze w VII wieku e.ch. Wierzyli oni, że Tengri posiada ogromne rozmiary, a wiara w to bóstwo była powszechna. Podobnie, imię Tengry znajdujemy w tekstach mongolskich szamanów, a sam Khan pojawia się jako późniejszy dodatek do ideału "wiecznego nieba". Tengry przybiera formę głównego boskiego ducha ale także oznacza boga jako całość.
Zgodnie z mitami mongolskich szamanów Tengri żyje w 17-tu niebiosach czy sferach niebios, w 33 niebiańskich królestwach, z których każde posiada swojego Chana (Khan) czyli Wodza, Władcę. Wielość manifestacji bóstwa Tengri w mongolskich wierzeniach szamańskich wyrażana jest z pomocą charakterystyk numerologicznych liczb. Jedną z ważniejszych liczb charakteryzujących bóstwo jest manifestacja dziewięciu wielkich Tengri oraz pochodne jak 99 aspektów czy imion Tengri. Z ciekawych rzeczy warto zauważyć, że powstały znacznie później islam adoptuje liczbę 99 imion jako aspekty najwyższego bóstwa nieba czyli Allah Boga.
W mitologii buddyjskiego lamaizmu w Mongolii 33 Tengri zawiera w sobie 8 głównych, 11-ciu groźnych czy okrutnych manifestacji, oraz 12-tu synów słońca oraz 2-óch młodych form Tengri w postaci dzieci. W szamańskich pieśniach z Mongolii pokazywanych jest 33 sprawiedliwych i uczciwych, pogodnych i jasno-świetlistych Tengri czy Tenri.
Czasami Tengri wspominany jest jako jedno bóstwo z charakteru, a czasami jako pewne grupy cech i właściwości. Przykładowo mamy 5 Tengri Światłości, 7 Tengri Pioruna (Wadżra), 5 Tengri wejścia czy bram, 4 Tengri czterech narożników lub stron świata, 8 Tengri ośmiu granic, 9 Tengri gniewnych czy groźnych, etc. Podobne w duchu są nauki o aspektach głównego bóstwa chociażby w pradawnym tybetańskim Bon, które w czasach przedbuddyjskich należało zwyczajnie do tradycyjnych szamańskich nurtów Azji Centralnej.
Formy czy postacie, manifestacje Tengri otrzymują dodatkowe imiona i personifikacje związane z różnymi obszarami i zjawiskami na niebie, z gwiazdami stałymi oraz gwiazdozbiorami, stronami świata, obszarami geograficznymi, z mocami zarówno naturalnymi jak i nadprzyrodzonymi, z rodzajami uczuć i namiętności, a nawet z różnymi częściami domostwa, etc. Duchy ognia, domostwa czy polowania, tak samo jak lamaistyczne bóstwa ogólnie znane jako Burchanowie (Burkhans) czasami także nazywane są Tengrisami. Większość Tengri posiada szeroki repertuar uprawnień oraz odpowiedzialności. Tengri ochraniają ludzi i zwierzęta przed złem, śmiercią, chorobami czy wrogami. Tengri dają ludziom oraz zwierzętom domowym siłę życia, przynoszą pokój, powodzenie, szczęście w polowaniu czy prowadzeniu wojny z wrogami. Tengri harmonizują i wspierają życie w rodzinie, a także w utrzymaniu gospodarstwa domowego.
Plemiona Baszkirskie (Bashkir) w czasach przedmuzułmańskich były związane z kultem Tengri, który oznaczał Boga w znaczeniu głównego bóstwa żyjącego w Niebiosach. Jedno z baszkirskich powiedzeń ludowych świadczy o dawnym kulcie Tengri: "Szanując naszych sąsiadów, okazujemy szacunek Tengri (Bogu, Niebu)!" Rosyjscy badacze wierzenia i religie oparte na bóstwie Tengri nazywają wprost tengriaństwem czy tengrianizmem (rosyjsk. Тенгрианство).