Hatha Joga

Hatha Joga, Hathajoga - w dewanagari हठयोग – jedna z najbardziej znanych na Zachodzie (w USA i Europie) tradycji indyjskiej jogi tantrycznej, bazująca głównie na pozycjach ciała zwanych asana, sześciu procesach oczyszczających krija oraz na kontroli oddechu pranajama. Najbardziej znany autorytatywny tekst tej szkoły to Hathajoga-Pradipika.

Słowo hatha dosłownie oznacza siłę, w tym siłę wojownika do pokonania przeciwnika. Wyrazu tego używa się jako przysłówka w sensie "przemocą" lub "wbrew czyjejś woli". Słowo to składa się z dwóch członów ha oznaczającego słońce (pingala) i tha oznaczającego księżyc (ida) - gdzie symbolika tych nazw jest podobna do znaczenia yin i yang w chińskim taoistycznym qigong (chi kung).

Hatha-joga różni się od klasycznej jogi zwanej także Jogą Królewską (np. z Jogasutr Ryszi Patandźali) mniejszym naciskiem na metafizykę odziedziczoną po samkhji, a większym na praktyki ezoteryczne i praktyki fizyczne (giętkość i wytrzymałość ekstremalna ciała). Joga klasyczna i większość pozostałych szkół jogi dążą do osiągnięcia równowagi między metafizyką (mistyką) a ezoteryką. Hatha-joga, w znacznej mierze zmniejszając moment filozoficzny, kładzie silny nacisk na magiczne i ezoteryczne aspekty jogi, dążąc przy tym silniej niż inne kierunki do uzyskania mocy ponadnaturalnych zwanych siddhi, a zwłaszcza do zwycięstwa nad śmiercią, starością i chorobą. Magiczno-mistyczne koncepcje zawarte w tekstach hatha-jogi czynią ją jednym z głównych składników i źródeł tantryzmu.

Hatha-joga nie odchodzi jednak przy tym zbyt daleko od jogi klasycznej – przeciwnie, zawiera w sobie wszystkie jej zasadnicze elementy, w szczególności zaleca praktykowanie nakazów i zakazów moralnych (jama i nijama), a także dążenie do samadhi - ostatecznego urzeczywistnienia duchowego, do oświecenia. Warto pamiętać, że nie ma hatha-jogi bez radża-jogi i nie może być mowy o radża-jodze bez hatha-jogi.

Właściwy rozwój indyjskiej i himalajskiej hatha-jogi nastąpił na gruncie hinduistycznych wspólnot jogicznych: kanphata oraz nathów lub natha sampradaja. To heterodoksyjna wspólnota natha sampradaya kładła i kładzie szczególnie duży nacisk na moce mistyczno-magiczne czy charyzmatyczne (siddhi) uzyskiwane dzięki praktykom mistyczno-ascetycznym. Większość klasycznych tekstów hatha-jogi wiąże się właśnie ze szkoła nathów, a samo słowo natha oznacza adepta inicjowanego w hatha jogę.

Budowa wewnętrzna człowieka

Szczególnie charakterystyczna dla hatha-jogi jest koncepcja "ciał subtelnych", posiadających własną anatomię, w tym ciała znanego jako sobowtór eteryczny, a w jodze pranamaya manakośa (ciało praniczne) lub linga śarira (ciało lingamiczne, ciało znaków czy symboli). Różne teksty hatha-jogi przedstawiają tę anatomię nieco inaczej, panuje jednak wśród nich zgoda, że istnieją ćakry – centra o kształcie kwiatów lotosu przyporządkowane różnymi miejscom ciała ludzkiego, oraz nadi, "kanały" łączące ćakry w których płynie subtelna eteryczna czy praniczna energia witalna. Każda ćakra posiada wiele specyficznych sobie przyporządkowań, zwłaszcza bóstw lub par bóstw, inwokacji (mantra) i znaków czy obrazów symbolicznych (jantra).

Przy pierwszej z ćakr, muladharze, umiejscowionej na dole tułowia w miejscu między odbytem a narządami płciowymi, drzemie boska Moc Ogniowa zwana Kundalini Śakti reprezentujący energię Śakti, żeńską Moc androgyne Śiwa-Śakti. Zadaniem jogina jest obudzenie boskiego Ognia Wewnętrznego drzemiącego w formie spirali przypominającej zwiniętego w 3 i pół zwoju węża, który poprzez główną nadi, szuszumnę, i wszystkie pozostałe ćakry, ma osiągnąć najwyższą z ćakr, położoną wysoko ponad szczytem głowy tysiącpłatkową sahasrarę. W ten sposób Kundalini, Moc z duetu Śakti Śiwa, jednoczy się z samym Śiwą, co właśnie doprowadza do osiągnięcia mocy magicznych i charyzmatycznych zwanych siddhi, nieśmiertelności i super zdrowia. Zarazem stanowi to o możliwości wyzwolenia jako że jest unią mistyczną z uniwersalnym bóstwem nieba.

Oryginalne traktaty Hatha Jogi

Podstawowym popularnym na Zachodzie tekstem Hatha-jogi jest Hathapradipika autorstwa Ryszi Swatmaramy, pochodzący z XV wieku. Inne ważne teksty opisujące techniki hathajogiczne to Gheranda Sanhita, Śiwa Sanhita, Goraksza Śataka i Siddhasiddhantha Paddhati. Hathajogapradipika jest jednym z najstarszych zachowanych tekstów hatha-jogi, powstałym jako skutek osobistego doświadczenia Swami Swatamaramy, ucznia Swami Gorakhnatha. Stanowi zwięzły sanskrycki opis wszystkich najważniejszych dla adeptów hatha-jogi pojęć, jak asany, śatkrije, pranajamy, ćakry, kundalini, bandhy, mudry, krija, śakti, nadi itd. z praktycznymi wskazówkami. Gheranda Sanhita pochodzi z XVII wieku, ma charakter w dużej mierze encyklopedyczny. Wiele miejsca poświęca samadhi, omawiając je jednak inaczej niż Ryszi Patańdźali. Inaczej niż pozostałe teksty klasyczne, za najważniejsze dla praktyki jogicznej uznaje techniki krija i wewnętrzne oczyszczenie ciała.

Wiele aspektów jogi szczególnie silnie obecnych w hatha-jodze, jak specyficzne pozycje ciała (asany) posiada szczególnie dawne pochodzenie wedyjskie. Pewne płaskorzeźby przedaryjskiej cywilizacji Mohendżo Daro interpretowano jako wizerunki medytującego w stanowiącej jedną z podstawowych asan pozycji lotosu (padmasana) Śiwa - mistrza i bóstwa wszystkich joginów. Już Rygweda [X 136] mówi o dysponujących szczególnymi mocami nadnaturalnymi ascetach – munich (mauni) unoszących się ponad wiatrem. Mistyczna anatomia ciała ludzkiego hatha-jogi obecna jest w najstarszych upaniszadach – np. Ćhandogjopaniszada [VIII 6.6] mówi o istotnych dla hatha-jogi niefizycznych kanałach energetycznych (nadi), w tym o najważniejszej, suszumna-nadi, prowadzącej wzdłuż kręgosłupa do czubka głowy. Koncepcję kontroli oddechu (pranajama) omawia Bryhadaranjakopaniszad [I 5.23]. Także o wiele młodsza Swetaśwataraopaniszada [II 8 i nn.] omawia dość szczegółowo pewne typowe dla hatha-jogi aspekty jogi, jak kontrola oddechu i wzbudzanie ognia wewnętrznego, a już według Upaniszady Śwetaśwatara, ma to prowadzić do przezwyciężenia śmierci, choroby i starości.

Duża ilość typowych dla hatha-jogi elementów pojawia się w tekstach tantrycznych, szczególnie w Malatimadhavie, dziele ascetycznym Bhawabhutiego datowanym na VIII wiek e.ch., a także w datowanej na VI wiek Harszaćaricie Banabhatty.