Hinduizm

Hinduizm – określenie zbiorcze na grupę wierzeń religijnych, wyznawanych głównie na Półwyspie Indyjskim.

Rozmaite odłamy hinduizmu wyznaje prawie 1 miliard ludzi, z których okołó 910 milionów mieszka w Indiach i Nepalu (łącznie). Inne państwa ze znacznym odsetkiem hinduistów to: Bangladesz, Sri Lanka, Pakistan, Singapur, Gujana, Surinam, Fidżi, Mauritius, Trynidad i Tobago, Republika Południowej Afryki. W związku z tym hinduizm, traktowany zbiorczo, jest trzecią pod względem liczby wyznawców religią świata. W Polsce liczba osób wyznających rozmaite odmiany hinduizmu (Hare Krishna, Misja Czajtania, Joga, Tantra etc.) sięga 300 tysięcy osób.

Istnieje bardzo wiele odłamów hinduistycznych, różniących się zarówno wierzeniami na temat Boga, jak i praktykami. Ich wyznawców łączy przede wszystkim:

1. Szacunek dla świętych ksiąg – Wed
2. Wiara w reinkarnację
3. Wiara w prawo akcji i reakcji (karma)
4. Dążenie do wyzwolenia (moksza), różnie rozumianego przez poszczególne odłamy.

Duże różnice doktrynalne powodują duże trudności ze zdefiniowaniem hinduizmu.

Różne odłamy hinduizmu zawierają cechy monoteizmu, monizmu, panteizmu, henoteizmu, panenteizmu, a nawet, według niektórych, szeroko pojmowanego politeizmu czy ateizmu.

Etymologia

Perski termin Hindu pochodzi od sanskryckiego słowa Sindhu oznaczającego rzekę Indus. i wykorzystany był przez perskich geografów do określania ludów mieszkających za tą rzeką. Terminy Hindu i Hindoo wykorzystane były przez Brytyjczyków pod koniec XVIII wieku w odniesieniu do mieszkańców Hindustanu. Wkrótce określenie Hindu zaczęło się odnosić do każdego Indusa (w sensie mieszkańca Indii) wyznania innego niż islam, chrześcijaństwo, sikhizm i dżinizm. Ok. 1830 r. słowo utworzyli Brytyjczycy przez dołączenie do słowo Hindu przyrostek ism i wtedy powstała używana dziś nazwa hinduizm (w angielskiej formie jako Hinduism). W pierwszej połowie XIX wieku rozpowszechnił się on w Europie dla przeciwstawienia religii indyjskich buddyzmowi i dźinizmowi. Sami wyznawcy na określenie swojej religii używają nazwy sanātanadharma, czyli odwieczny porządek.

Wierzenia - Koncepcja Boga i sił wyższych

Z uwagi na to, że hinduizm nie jest jednolitym zbiorem wierzeń, z jasno zdefiniowaną doktryną, można w obrębie hinduizmu napotkać różne poglądy na naturę bóstwa. Odłamy hinduizmu zawierają cechy monoteizmu, monizmu, panteizmu, henoteizmu, panenteizmu, a nawet, według niektórych, szeroko pojmowanego politeizmu czy ateizmu. Upaniszady, Wedy i inne święte księgi hinduistyczne takie jak Bhagavad Gita czy Bhagavata Purana prezentują pogląd, że istnieje tylko jeden jedyny Bóg. Hinduizm określany jest przez niektórych mianem "pseudopoliteizmu"; według tego poglądu pod powierzchowną warstwą wielobóstwa kryje się warstwa monoteistyczna (jedyny Bóg i jego emanacje, czyli wcielenia). We współczesnym (dziewiętnasto- i dwudziestowiecznym) hinduizmie jego przedstawiciele, tacy jak Ramakryszna, Mahatma Gandhi, Ramana Maharyszi, Paramahansa Jogananda, Swami Rama czy Sathya Sai Baba nauczali i nauczają monoteistycznych koncepcji Boga.

Dewy i dewi

Zobacz więcej w osobnych artykułach: Mitologia indyjska, Dewa, Dewi.

Śiwa jako medytujący jogin i asceta

W hinduizmie istnieje wiara w bóstwa (sanskr. dewa – bóstwa męskie, anioły np. Brahma, Wisznu, i dewi – bóstwa żeńskie, anielice np. Saraswati), które w większości odłamów hinduizmu traktowanie są jako różne postacie i emanacje jedynego Boga bądź też jako istoty astralne, niższe od Boga (podobnie jak anioły w chrześcijaństwie czy islamie)[6]. Hinduizm ma najbogatszy panteon ze wszystkich religii. Bóstwa te mają znaczenie mocno symboliczne, w dużej mierze zależne od regionu, w którym są czczone. Każda z głównych grup wierzeń w hinduizmie uznaje swojego dewą za przejawia Absolutu/Brahmana lub Iśwarę (osobowego Boga) (czy też jego głównego awatara). Najpowszechniejszy jest kult Wisznu (w tym jego Awatarów) i Śiwy oraz Dewi. Także prawie wszyscy hinduiści modlą się do Ganeśi, rzadko czci się go jednak jako przejaw Boga jedynego.

Powyższe bóstwa uzyskały obecny status w połowie I tysiąclecia p.n.e. i zastąpiły bogów drugiej generacji (np. Indra, Waruna), które z kolei były następcami bogów panindoeuropejskich.

W hinduizmie istnieją także miliony innych dewów i dewi. Kulty większości z nich mają charakter lokalny. Ich przedstawienia są ściśle symboliczne.

Awatarowie

Zobacz więcej w osobnym artykule: Awatara.

Hinduiści wierzą, że Bóg lub bogowie zstępują na Ziemię co kilka tysięcy lat jako awatara, aby wypełnić ważną misję – uratować świat przed upadkiem moralnym (np. Rama lub Kryszna). W przypadku niektórych awatarów (tu chodzi głównie o Buddę) nie ma jasności co do dokładnej misji jaką mieli wypełnić.

Dla większości hinduistów najważniejsze znaczenie ma dziesięciu głównych awatarów (Dasawatarów) Wisznu:

Matsja – pod postacią ryby Kurma – pod postacią żółwia Waraha – pod postacią dzika Narasinha – pod postacią pół-człowieka pół-lwa Wamana – pod postacią karła Paraśurama – pod postacią człowieka Rama – pod postacią księcia Ajodhji Kryszna – pod postacią człowieka, urodzonego w rodzinie pasterzy krów, który w przyszłości zostaje władcą Budda – pod postacią człowieka, jednak część hinduistów uważa, że dziewiątym Awatarem był Balarama ( który zstąpił na Ziemię razem z Kryszną ) Kalkin – pod postacią jeźdźca (na białym koniu), którego przyjście ma zwiastować koniec obecnej Kali jugi; większość hinduistów oczekuje na jego przybycie, jednak niektóre odłamy hinduistyczne uważają, że ono już nastąpiło

Zdecydowanie najbardziej czczeni spośród wyżej wymienionych Awatarów są Rama i Kryszna oraz Kalkin. Generalnie termin Awatara odnosi się do zstąpienia jednej z dziesięciu form Śiwa - Boga Łaski, Miłości i Miłosierdzia

Pojawiają się też Awatary dewów i dewi innych niż Śiwa i Wisznu, są jednak mniej popularne.

Zdarza się także, że inne osoby uważane są z Awatarów częściowych, na przykład: Wjasa czy Tukaram. Ponadto istnieje wiele hinduistycznych ruchów religijnych, według których przywódcy religijni (głównie dziewiętnasto- i dwudziestowieczni) są awatarami.

Koncepcje duszy

Według hinduizmu dusza jest nieśmiertelna. Dotyczy to zarówno ludzi jak i zwierząt, roślin i przedmiotów. Przechodzi ona serię wcieleń aż do osiągnięcia mokszy co jest bardziej szczegółowo omówione w tym artykule w sekcji "Reinkarnacja i sansara".

Zgodnie z hinduizmem dusza została stworzona na podobieństwo Śiwa Boga, różni się od niego tym, że jeszcze nie jest doskonała, natomiast Bóg tak. Może ona jednak osiągnąć doskonałość i pełne zespolenie z Bogiem, co jest celem hinduistów. Joga służy do zjednoczenia z Bogiem, Brahmanem, Śiwą.

Reinkarnacja i sansara

Zobacz więcej w osobnych artykułach: Reinkarnacja, Sansara, Karma.

W hinduizmie powszechna jest wiara w reinkarnację. Według hinduistów dusza przechodzi przez coraz wyższe postacie – od przedmiotu, przez postać rośliny, zwierzęcia, człowieka (i jeszcze parę wyższych) po zjednoczenie i stopienie się z Brahmanem (Bogiem, Absolutem) raz na zawsze. W skrajnych przypadkach (za karę za popełnienie poważnych zbrodni) dusza może przybrać postać niższą.

Losy duszy (w tym postać, którą przybierze w następnym życiu) warunkowane są przez czyny – poprzez każdy czyn dusza zbiera określoną (dobrą lub złą, zależnie od czynów) karmę, której rezultatem są sukcesy i szczęście lub cierpienia. Gdy te nastąpią, wtedy karma się spala.

Wędrówka dusz, w którą wierzą hinduiści, nazywa się sansarą. Hinduiści dążą do jej zakończenia i zjednoczenia się na zawsze z Bogiem (Brahmanem), co jest możliwe poprzez jedną z trzech dróg – bhakti jogę (miłość i oddanie), dźńana jogę (zdobywanie mądrości duchowej) lub karma jogę (bezinteresowne działanie).

Reinkarnnacja opisana jest w Bhagawadgicie:

Duch porzuca zużyte ciało, by nowe przyoblec, jak człowiek co odzież znoszoną na świeżą zamienia. (Bhagawadgita 2:22)

Ezoteryka i mistyka

Zgodnie z większością mistycznych systemów hinduistycznych w ciele człowieka znajduje się siedem głównych ośrodków energii zwanych ćakramami. Każdy z nich odpowiedzialny jest za określone umiejętności i cechy.

Spotykany wśród hinduistów jest także pogląd, że dusze człowieka otaczają trzy ciała, powłoki – ciało fizyczne, ciało astralne i ciało przyczynowe. Zostały one uszeregowane w kolejności od najgęstszej do najmniej gęstej.

Wielu hinduistów wierzy też, że istnieją trzy wszechświaty: materialny, astralny i przyczynowy, każdy z nich jest mniej gęsty od poprzedniego.

Stworzenie wszechświata i eschatologia

W obrębie hinduizmu można spotkać dwa różne poglądy na ten temat: monistyczny i dualistyczny. Według pierwszego świat jest tworzony przez Boga cały czas. Według drugiego (zakładającego istnienie trzech osobnych jednostek: Boga, dusz i materii) świat był raz stworzony, gdy Bóg ułożył materię w odpowiednie kształty. Wysnuwano w świętych pismach hinduizmu różne teorie na temat tego w jaki sposób powstał wszechświat - według niektórych powstał ze złotego jaja, według innych ze związku seksualnego itp.

Według hinduizmu, pod koniec kalpy wszechświat zostanie zniszczony, a potem po okresie kolejnej kalpy nowy wszechświat będzie powołany do życia. W momencie zniszczenia wszechświata następuje mahapralaja, czyli "wielkie rozwiązanie". Inny pogląd, powszechny wśród śiwaitów głosi, że wszechświat jest nieustannie niszczony i powoływany do życia (symbolem tego jest taniec Śiwy-Nataradźy).

Podział czasu

Według hinduizmu czas się dzieli na cztery ery, czyli jugi: Krita jugę (zwaną też Satja jugą), Treta jugę, Dwapara jugę i Kali jugę. Satja juga jest uważana za erę najwyższej moralności, a podczas następnych następuje spadek moralności ludzi, aż do Kali jugi, gdzie jest on najniższy. Według większości hinduistów obecną erą jest Kali juga. Krita juga trwa cztery tysiące lat, Treta juga trwa trzy tysiące lat, Dwapara juga dwa tysiące lat, a Kali juga tysiąc lat, z tym, że jest to podawane w latach Boskich (każdy z których jest 360 razy dłuższy od roku ludzkiego). Czas każdej z tych jug trwa dodatkowo o "zmierzch" i "poranek" trwający jedną dziesiątą głównego czasu trwania każdej jugi. Wszystkie jugi (razem ze zmierzchami i porankami) składają się na Maha jugę trwającą dwanaście tysięcy Boskich lat. Tysiąc Maha jug składa się na jedną kalpę (zwaną też "dniem Brahmy"), czyli okres trwania jednego wszechświata.

Czas i przeznaczenie

Astrologia jest żywa przede wszystkim wśród ludu, ma jednak swoje uzasadnienie w bramińskiej koncepcji przeznaczenia i bóstw planetarnych. Europejskiemu "przeznaczeniu" odpowiada hinduski dajwam - związany jest on ściśle z położeniem planet w dniu narodzin, dlatego też analiza omenów może umożliwić odczytanie przyszłości. Astrologią zajmują się przeważnie osoby należące do najniższych kast bramińskich, układ gwiazd ma jednak duże znaczenie (w okresie braminizmu o wiele większe niż obecnie) także dla rytuałów ofiarnych. Bramini na podstawie układu gwiazd ustalają momenty właściwe dla ofiar i innych rytuałów - rytuałów przejścia (samskara) i wszystkich ważnych przedsięwzięć społecznych. Praktyka ta wywarła wpływy także na indyjski sposób rządów i prowadzenia wojen. Pierwsze kalendarze powstawały właśnie w tym celu w okresie wedyjskim, były one stopniowo uzupełniane o listy dni pomyślnych i niepomyślnych, daty świąt oraz zaćmień słońca i dat jego wejścia w kolejne znaki zodiaku indyjskiego. Miało to ogromne znaczenie dla rozwoju indyjskiej astronomii. W II w. n.e. kalendarze zostały uzupełnione o dokładne dane o pozycjach planet. W ten sposób ok. V w. ukształtował się indyjski kalendarz rytualny oparty na cyklach 5-letnich, zwany pańćanga. Kalendarz ten z pewnymi korektami do dziś służy do ustalania dat obrzędów i rytuałów w świątyniach indyjskich. Do późniejszych zapożyczeń należą mezopotamski dzień lunarny (tithi) i greko-rzymski cykl 60-letni oparty na cyklach planety Jowisz. Kalendarz 60-letni dorównywał dawniej popularnością 5-letniemu (co poświadcza arabski Al-Biruni z XII w.), obecnie jednak jest niemal zapomniany na Północy, a używany lokalnie w świątyniach Południa. Mimo tego oblicza się według niego nadal dzień ważnego święta Kumbha Mela.

Etyka

Etyka hinduistyczna opiera się na kilku fundamentalnych założeniach:

Wszyscy są sobie równi – niezależnie od wyznania, rasy, państwa, wieku, płci czy inteligencji. Są oni bowiem częścią Boga, Brahmana.

Należy stosować się do zasady ahinsa i nie krzywdzić żadnej istoty czynem, myślą ani słowem, nie licząc wyjątkowych przypadków, gdy to może być konieczne aby obronić siebie lub kogoś innego.

Boga można czcić pod dowolną formą i imieniem.

Każdą istotę zamieszkuje Bóg, Brahman, Śiwa.

Należy spełniać swój obowiązek społeczny i religijny.

Z założeń tych wynika etyka hinduistyczna, która również jest wspólna dla wszystkich kultów hinduistycznych. Etyka ta nazywana jest Dharmą i obejmuje ona swym zasięgiem nie tylko ludzi ale także wszelkie istoty żywe. Jej podstawą są wartości takie jak miłość, współczucie i spokój, a także pokonanie pragnień i przywiązań, oddanie Bogu (bhakti). Wspólny dla wszystkich hinduistów jest też szacunek dla świętych krów.

Święte pisma

Strona z Rygwedy zapisana w sanskrycie

Święte księgi hinduizmu – Wedy – spisane zostały w sanskrycie. Składają się z czterech sanhit:

1. Rygwedy (hymny do dewów) - powstałej najwcześniej,
2. Samawedy (pieśni liturgiczne),
3. Jadźurwedy, (formuły przy składaniu ofiar) i
4. Atharwawedy (pieśni czarodziejskie, wiedza zaklęć) - powstałej najpóźniej.

Każda z sanhit ma jeszcze dwa teksty:

Brahmany (traktaty rytualno-teologiczne) i

Upaniszady (traktaty filozoficzne).

Oprócz nich (Brahmanów i Upaniszad) wyróżnia się jeszcze Aranjaki, o treści mistyczno-alegorycznej, przeznaczone dla leśnych ascetów.

Większość hinduistów kieruje się świętą tradycją (smriti) przekazaną w dwóch eposach: Mahabharacie i Ramajanie. Pierwszy zawiera księgę dydaktyczną – Bhagawad Gitę, stanowiącą jedną z podstawowych elementów kultury indyjskiej. Ramajana to żywot Ramy – siódmego Awatary Wisznu i bohaterskiego królewicza. Oprócz tego istnieją jeszcze Purany, poruszające tematy takie jak mitologia, historia, tradycja, a także np. stworzenie świata. Ponadto, do smriti należy także księga Manusmryti spisana przez Manu. Do smriti zalicza się również sutry.

Do innych świętych pism uznawanych tylko przez niektóre odłamy należą na przykład tantry (uznawane przez śaktów), agamy. W Indiach Południowych bardzo duże znaczenie kulturalno-religijno-społeczne ma księga Tirukkural, które spełnia tam bliźniaczo podobną rolę jak Biblia chrześcijańska w krajach zachodnich.

Według hinduistów święte księgi zostały spisane przez natchnionych przez Boga ryszich i jako takie bezpośrednio pochodzą od Boga.

Historia

Zobacz więcej w osobnym artykule: Historia hinduizmu.

Hinduizm jest religią bez jednego głównego założyciela. Rozpoczął się razem z rozkwitem kultury Ariów w Indiach. Wówczas powstała Rygweda - najstarsza święta księga hinduizmu. Z czasem do kanonu świętych pism tej wiary dołączyły pozostałe Wedy oraz wiele innych tekstów religijnych (część z których uznawana za święte tylko przez niektóre odłamy). Hinduizm jako religia powstał właśnie z Wed.

Zachodnia pseudo-indologia głosi, że Hinduizm wyewoluował z braminizmu, który z kolei wyewoluował z wedyzmu. Wedyzm został rzekomo przyniesiony do Indii przez Ariów (którzy już go wcześniej rozwinęli); był rzekomo z początku religią politeistyczną, który przekształcił się później w henoteizm. W okresie braminizmu natomiast rzekomo ukształtował się wyraźny podział społeczeństwa na cztery warny. Gdy powstawał hinduizm wówczas na sam przód panteonu wysunięto Wisznu i Śiwę, a dawniejsze bóstwa wedyjskie (Agni, Indra, Waruna, a także Brahma) spadły albo do roli bóstw pomniejszych lub całkowicie zanikły. Hinduiści byli w zasadzie podzieleni na wisznuitów (czczących Wisznu i jego Awatary) oraz śiwaitów (czczących Śiwę). Członkowie każdego z tych odłamów uważali ich bóstwo za Boga jedynego, zatem hinduizm był monoteistyczny. Pseudo-naukowe bzdety na temat historii hinduizmu, jakoby wisznuizm i śiwaizm powstały dopiero około V wieku p.n.e. lub jakoby system ćatur-warna powstał dopiero w okresie braminizmu, są niestety nadal opisywane w zachodnich "akademickch" publikacjach. Prawda jest natomiast taka, że monoteistyczne tradycje kultu Wisznu i Śiwy wywodzą się z wielu tysięcy lat trwającej tradycji wedyjskiej podobnie jak naturalny podział społeczeństwa, według wykonywanej pracy oraz cech charakteru. Inną podobną bzdurę jest rozdzielanie hinduizmu na trzy kolejno następujące po sobie religie.

W VI wieku p.n.e. od hinduizmu zaczęły się wyodrębniać: buddyzm (założony przez Buddę) i dżinizm (założony przez Mahawirę), a także adźiwikowie. Z początku miały one zasięg wyłącznie lokalny (rejon Biharu) jednak wkrótce się rozpowszechniły na inne obszary, a nawet w przypadku buddyzmu - na całe Indie. Dżinizm natomiast pozostał do czasu popularny w Indiach południowych.

Jako, że dotychczas hinduizm był główną, największą religią Indii, duża zmiana nastąpiła za panowania króla Aśoki - buddysty (żyjącego w III wieku p.n.e.), rządzącego dużą częścią subkontynentu indyjskiego, który sprawił, że oficjalną religią jego państwa stał się buddyzm.

W I wieku p.n.e. zaczął w Indiach kształtować ruch bhaktyzmu - powstały sampradaja bhagawatów (wisznuickie) i paśupatów (śiwaickie), jednak z początku bardziej polegał na czci niż na miłości, oddaniu. Dopiero później aspekt miłości i związku emocjonalnego z czczonym bóstwem zaczął powstawać.

Na przełomie I i II wieku p.n.e. hinduizm dotarł do Kambodży za sprawą misjonarzy hinduistycznych, gdzie został chętnie i szybko przyjęty przez wyższe warstwy społeczne. Hinduizm kambodżański był podobny do indyjskiego. Najważniejsze były kulty Brahmy, Wisznu i Śiwy, z tym że temu pierwszemu szybko przestano wznosić świątyń i go czcić (podobnie jak w Indiach). Do innych ważnych dewów czczonych w Kambodży należeli: Agni, Skanda, Indra i Harihara.

Sytuacja (tu chodzi o główną religię Indii) odmieniła się jednak w 320 roku, gdy Indiami zaczęła rządzić dynastia Guptów. Za ich sprawą hinduizm znowu stał się głównym wyznaniem Indii. Nie oznacza to jednak wcale, że wcześniej - gdy Indie były buddyjskie (od czasów panowania Aśoki) - hinduizm przestał istnieć czy osłabł. Wręcz przeciwnie, rozwijał się. Kwitła wówczas literatura hinduistyczna oraz utrzymywały się praktyki religijne i filozofia hinduistyczna.

W drugiej połowie pierwszego milenium ery chrześcijańskiej rozpoczęła się "kontrreformacja" hinduizmu ze strony braminów (po rozpowszechnieniu się w Indiach buddyzmu, który stał się główną religią). Istotną w niej rolę mieli ortodoksyjni filozofowie tacy jak na przykład monistyczny Adi Śankara - założyciel głównej i najbardziej wpływowej szkoły filozofii indyjskiej - Adwajta Wedanty. Za sprawą tych filozofów hinduizm się znowu rozpowszechnił w Indiach, a buddyzm zaniknął prawie w całości. W południowych Indiach natomiast duża rolę w wyparciu powszechnego tam dżinizmu (a także buddyzmu) mieli kontrreformatorzy śiwaiccy.

Rozwijały się później, po Śankarze (pod koniec pierwszego milenium i na początku drugiego) mniej ortodoksyjne ruchy religijne - mianowicie ruch bhakti, opowiadający się za oddaniem Bogu i pełnym poddaniem się jego woli, zainspirowany Bhagawad Gitą. Bhakti było charakterystyczne np. dla Ramanudźy co bardzo wpłynęło na wisznuizm. Mimo iż istniało już od dawna (bhakti pojawia się w pierwszym hymnie Rygwedy) w średniowieczu otrzymało podbudowę filozoficzną i nastąpił jego prawdziwy rozwój. Udział w nim miało także dwunastu alwarów (wisznuickich) i sześćdziesięciu trzech najanmarów (śiwaickich) - wędrownych świętych układających pieśni dewocyjne odpowiednio do Wisznu i Śiwy. Od trzynastego do piętnastego wieku nastąpił w całych Indiach rozwój literatury dewocyjnej, pisanej nie w sanskrycie, lecz w językach lokalnych. Do najważniejszych jej twórców zalicza się postacie takie jak Tulsidas czy Mira Bai.

Popularność zaczął zdobywać także trzeci odłam hinduizmu - śaktyzm, polegający na kulcie Dewi, którego szczyt przypadł na średniowiecze, razem z rozwojem tantryzmu. Zaczął jednak później tracić popularność na rzecz wisznuizmu. Postacie Dewi przedostały się jednak, razem z ekspansją geograficzną tantryzmu, do Tybetu, a stamtąd do Azji północno-wschodniej i południowo-wschodniej.

W okresie średniowiecznym zaczął się również upowszechniać kult Ramy - siódmego Awatary Wisznu.

W średniowieczu hinduizm nieco ucierpiał, co było spowodowane najazdami na Indie ze strony muzułmańskich władców. Niektórzy z nich (np. Aurangzeb) siłą nawracali hinduistów na islam, a inni (np. Akbar) nie ingerowali w sprawy religijne poddanych, a nawet starali się o dialog międzyreligijny. Jednak hinduiści mieli status dhimmi. Przybycie islamu spowodowało z drugiej strony liczne konflikty społeczne na tle religijnym. Zaczęły się także pojawiać wewnątrz hinduizmu nurty synkretyczne łączące hinduizm i islam takie jak gmina Kabira czy zwolennicy Ćaitanji Mahaprabhu.

W XVI wieku od hinduizmu wyodrębnił się sikhizm, jednak nie zachwiał jego pozycji - ograniczył się do rejonu Pendżabu, gdzie dziś żyje większość sikhów, którzy stanowią w tym stanie około 65% Pendżabczyków.

W późnym okresie nowożytnym i w dziewiętnastym wieku mimo inwazji brytyjskiej na Indie, wpływ myśli i religii europejskich na hinduizm był jednak marginalny.

W XIX i XX wieku myśl hinduistyczna zaczęła przechodzić zmiany, a to za sprawą myślicieli takich jak: Ramakryszna, Swami Wiwekananda, Ramana Mahariszi, Swami Dayananda Saraswati czy Rammohan Ray.

W dwudziestym wieku za sprawą przywódców religijnych i ruchów hinduistycznych takich jak Ramakryszna (i związana z nim organizacja Ramakrishna Math), Światowy Uniwersytet Duchowy Brahma Kumaris, Międzynarodowe Towarzystwo Świadomości Kryszny, Mahariszi Mahesz Jogi, Swaminarajan, Towarzystwo Teozoficzne, Swami Wiwekananda, Sathya Sai Baba, Paramahansa Jogananda czy Osho zaczęła rozpowszechniać się diaspora hinduistyczna - i poza Azją jego wyznawcy zaczęli się rozprzestrzeniać na kraje Zachodu: do Europy, Ameryki i Afryki.

Odłamy

Liczba odłamów hinduistycznych jest ogromna (ok. 10 000). Każdy z nich czci jednego konkretnego dewę lub jedną dewi czy jego/jej Awatarę (Iśta-dewa) uważając jego/ją za widzialny przejaw nieskończonego bezforemnego Brahmana. Różnią się też niektórymi założeniami filozoficzno-religijnymi. Większość odłamów hinduizmu można sprowadzić do czterech nurtów: wisznuizm (w tym krysznaizm), śiwaizm, śaktyzm oraz smartyzm. Poza tymi kierunkami wyróżniamy także neohinduizm i hinduizm reformowany. Odłamy hinduizmu:

Wisznuizm - wisznuici są czcicielami Boga osobowego Wisznu. Charakterystyczne dla wisznuizmu jest bhakti, czyli oddanie Bogu. Wśród wisznuitów liczną grupę stanowią krysznaici, czczący Krysznę. Wisznuizm podzielił się na wiele sampradaji takich jak: Śri sampradaja, Rudra sampradaja, Brahma sampradaja, Kumara sampradaja. Powstały też inne nurty wewnątrz tych sampradaji stanowiących ich odnogi traktowane czasem jako osobne nurty. Przykładem może być gaudija wisznuizm założony przez Ćajtanję Mahaprabhu wewnątrz Brahma sampradaji.

Śiwaizm - śiwaici czczą Boga Śiwa w dziesięciu głównych postaciach zwanych awatarami. Dla nich ważne są praktyki takie jak: joga, medytacja, asceza, a także różne rytuały. Wyróżnia się trzy rodzaje śiwaizmu: śiwaizm kaszmirski (z wyraźnymi elementami monizmu) i śiwaizm tamilski (w tym drugim silne są wpływy bhaktyzmu, podobnie jak w wisznuizmie); inną ważną grupą śiwaicką jest radykalne sampradaja - lingajaci, przykładające bardzo dużo wagi do postaci Śiwy jako lingam.

Śaktyzm - śaktowie skupiają się na oddawaniu czci żeńskiemu aspektowi Boga – twórczej energii Śakti, personifikowanej pod postacią Bogiń – małżonek Bogów. Świętymi pismami śaktyzmu są tantry. Charakterystyczne dla śaktyzmu jest też uznanie dla kobiety. Śaktyzm to największy liczebnie nurt hinduizmu. W Europie popularny za sprawą jogi Kundalini. Najważniejsze Śakti Dewi to dziesięć postaci małżonek Śiwa.

Inne odłamy o znacznie mniejszej skali:

1. Ganapatia - czci Ganeśa
2. Saura - czci Surję, Słońce
3. Kaumara - czci Kumarana, Sanat Kumara, Kumara

Nurty, których nie da się zaklasyfikować do żadnych z tych odłamów:

Hinduizm reformowany - dwie organizacje powstałe w XIX wieku: Brahmo Samadź i Arja Samadź. Charakteryzowały się uległością chrześcijaństwu i islamowi oraz silną chęcią wprowadzania zmian w hinduizmie aby podobał się ludziom Zachodu.

Neohinduizm - forma hinduizmu, która pojawiła się w XIX wieku i rozwija się do dziś. Charakterystyczne dla niej jest przekonanie o równej świętości wszystkich religii, uznawanie ich doktryn za identyczne i pochodzące od tego samego Boga, łączenie różnych hinduistycznych ścieżek duchowych, łączenie filozofii Adwajta Wedanty z bhakti, kładzenie nacisku na monoteizm, uważanie natury każdej istoty za Boską, a także związek z jednym konkretnym przywódcą religijnym co wcale nie oznacza konkurencji z innymi.

Praktyki

Zobacz więcej w osobnym artykule: Praktyki hinduizmu. W hinduizmie powszechne są praktyki religijne takie jak: pudźa, różne formy medytacji, jadźnia, powtarzanie mantr i imion Boga, wykorzystując dźapę; śpiewanie pieśni religijnych: bhadźanów i arati. Większość tych praktyk odbywa się w hinduistycznych świątyniach, czyli mandirach. Wielu hinduistów posiada również mandiry w swoich domach. Dużą rolę odgrywa też taniec. Ważne są także pielgrzymki do świętych miejsc, szczególnie nad świętą rzeką - Ganges, gdzie hinduiści praktykują rytualną kąpiel. W hinduizmie występuje wiele barwnych i długich świąt.

W hinduizmie popularną praktyką jest czytanie świętych pism tej religii – uważane jest to (w połączeniu z wprowadzeniem w życie nauk z tych ksiąg) za błogosławieństwo na drodze duchowej.

W hinduizmie istnieją rozbudowane ceremonie ślubne i pogrzebowe. Poszczególne sampradaja mają też swe własne rytuały inicjacyjne i przejściowe. Bardzo ważna jest też relacja między guru, a uczniami.

Aspekty społeczne

W trakcie swego rozwoju hinduizm wypracował swoiste dla siebie normy pożycia społecznego oraz zasady kształtujące społeczność wyznawców i w wewnętrzne relacje między wiernymi (a także w stosunek do innowierców).

Warny

Zobacz więcej w osobnym artykule: System kastowy. Jednym z aspektów społecznych hinduizmu są warny, często mylone z kastami. Wskazania na ten temat znajdują się w świętych tekstach hinduizmu takich jak Upaniszady. Piszą one, że społeczeństwo powinno się dzielić na cztery warny:

1. BRAHMAN, Bramini – kapłani Boga; osoby o najwyższej inteligencji duchowej;
2. KSHATRIYA, Kszatrijowie – wojownicy i rządcy, monarchowie
3. VAIŚYA, Wajśjowie – kupcy, rzemieślnicy, rolnicy
4. ŚUDRA, Siudrowie – robotnicy, najemnicy, służący, pracownicy

Według świętych pism religii hinduistycznej o przynależności człowieka do danej warny decydować może wyłącznie jego charakter i umiejętności, nie zaś pochodzenie ani warna rodziców. Jednak w historii było wiele przypadków wyzysku na tle warnowym oraz segregacji ludzi do danych warn, na podstawie przynależności warnowej rodziców. Przywódcy religijni hinduizmu tacy jak na przykład Mahatma Gandhi sprzeciwiali się temu właśnie wyzyskowi.

Bhagavad Gita wymienia także obowiązki spoczywające na przedstawicielach tych warn oraz cechy, którymi się powinni odznaczać:

Powołania Braminów, Ksztrijów, Waiszjów i Śudrów, o wrogów zwycięzco, wyznaczone zostały zależnie od właściwości z ich własnej, wewnętrznej zrodzonych natury. Pogoda, spokój, samoopanowanie, wysiłek wewnętrzny, czystość, przebaczenie, wyrozumiałość, prawość, a także mądrość i wiedza, wiara w duchowe prawdy, oto Dharma Bramina płynąca z jego własnej natury. Dzielność, męstwo, hart, dostojeństwo, silna wola, szybkość decyzji, zręczność, stanowczość, a także niezdolność do ucieczki z pola bitwy; szlachetność, hojność, wielkoduszność oraz dar rządzenia – oto powołanie Kszatrii, z jego własnej płynące natury. Uprawa roli, hodowla bydła, handel, przemysł i rzemiosło, oto Waiszji zadania, z jego własnej wynikające natury; zaś praca fizyczna i służba, to naturalne Śudry zadanie, z jego wrodzonych wynikające skłonności. (Bhagavad Gita 18:41-44)

Rodzina

Według hinduizmu celem zawierania małżeństw jest podtrzymanie społeczeństwa, wzajemna opieka i wydawanie na świat potomstwa. Zgodnie ze świętymi pismami hinduizmu obowiązkiem żony jest oddanie i służba mężowi, a męża opieka i ochrona żony. Dzieci natomiast są zobowiązane służyć i szanować rodziców, a szczególną opieką otaczać ich gdy się zestarzeją.

Hinduizm ortodoksyjny zakazuje małżeństw między członkami rężnych warn i uważa je za degenerację społeczną.

Zwierzęta

Hinduizm zakazuje krzywdzenia wszelkich istot czujących. Święte pisma tejże religie nakazują wegetarianizm i twierdzą, że każdy kto spożywa, a nawet ma udział w przygotowywaniu mięsa, popełnia grzech zabicia zwierzęcia, z którego to mięso pochodzi. W wyjątkowych przypadkach dopuszczane jest jednak zabicie drapieżnika, w obronie własnej lub cudzej bądź w celu utrzymania równowagi w przyrodzie. Zadanie to jednak przeznaczone jest wyłącznie dla kszatriów, czasem dla kapłanów ofiarnych.

Święte krowy

Zobacz więcej w osobnym artykule: Święta krowa.

Z największym szacunkiem hinduiści traktują krowy. W hinduizmie krowa jest zwierzęciem wielce szanowanym. Już w Rigwedzie przypisywano jej boskie pochodzenie. Święte pisma hinduizmu traktują krowy jako podtrzymujące życie (ponieważ ich mleko było bardzo ważnym elementem diety dla wielu ludzi). Religia hinduistyczna zakazuje spożywania wołowiny i zdecydowana większość hinduistów tego unika.

Obecnie ubój krów jest zakazany w większości indyjskich stanów[7].

Hinduizm a kultura

Zobacz więcej w osobnym artykule: Hinduizm a kultura.

Filozofia

Zobacz więcej w osobnym artykule: Filozofia indyjska. Pojęcie filozofii w hinduizmie (darśana) jest ściśle związane z tą religią. Jest ona zarówno początkiem wywodów filozoficznych, współtworzy metody filozoficzne; cel filozofii jest również religijny - zdobycie wiedzy (widji) o świecie oraz poznanie sposobu na wyzwolenie się z kręgu samsary. Punktem wyjścia większości kierunków filozoficznych hinduizmu jest rytuał i ofiara mające swój początek jeszcze w Wedach. Rytuał jest tu odbiciem boskiego świata (i jego porządku) na ziemi, a jego dokładne zrozumienie zarówno na podłożu dosłownym, jak i alegorycznym są drogą do zrozumienia i wyzwolenia. Sześć ortodoksyjnych szkół/systemów filozoficznych w hinduizmie to: wedanta (dzieli się na sześć głównych szkół: adwajta, szkołę monistyczną, założoną przez Śankarę ok. ósmego wieku, uznającą nierealność świata i absolutną jedność atmana, czyli jaźni jednostkowej i Brahmana/Boga; wiśisztadwajta - założona przez Ramanudźę w XI i XII wieku, głosząca odrębność duszy jednostkowej i Boga, zgodnie z której jest jedna rzeczywistość, dzieląca się na Boga, dusze i materie, kładąca nacisk na bhakti jako na drogę do Boga; dwajta - założona przez Madhwę, głosząca całkowitą odrębność dusz, Boga i materii, też przywiązująca wagę do bhakti; dwajtadwajta - założył ją Nimbarka, kluczową rolę odgrywa bhakti jako droga do Boga, świat i dusze są jednocześnie różne i tożsame z Bogiem, podobnie jak Słońce i jego promienia, dusza jednostkowa stanowi jedno z Bogiem; śuddhadwajta - stworzył ją Wallabha w XIV i XV w., kładzie nacisk na bhakti, jego nauka jest bardzo zbliżona do monizmu Śankary; aćintja bhedabheda - system ten stworzył Ćajtanja Mahaprabhu, centralną rolę w nim zajmuje bhakti, stanowi syntezę wcześniejszych systemów wedantyjskich) mimansa (przywiązująca wagę do spełniania rytuałów wedyjskich i przestrzegania ich wskazań jako na drogę do zbawienia), sankhja (głosząca dualizm pramterii - prakryti - ducha - puruszy; uważa, że wszechświat składa się z trzech gun: sattwa - czystej, radźas - namiętnej i thamas - otępiałej; sankhja opisuje kolejno proces ewolucji wszechświata od momentu stworzenia) joga (opiera się na sanhji; zajmuje się systemem praktyk duchowych, mających doprowadzić do mokszy), njaja i wajsieszika (njaja to system logików, który stworzył zaawansowany system logiczny, mający w Indiach szerokie zastosowanie; wajsieszika to system głoszący atomizm, dualizm i pluralizm - uważa, że każda istota tworzy odrębny byt).

Literatura

Zobacz więcej w osobnym artykule: Literatury indyjskie. Najwcześniejsze, a zarazem największe dzieła literatury indyjskiej były ściśle związane z hinduizme - począwszy od Wed, potem literatura sanskrycka (szczególnie dwa eposy: Mahabharata i Ramajana, ten pierwszy jest największym dziełem literatury światowej; także liczne Purany oraz księgi takie jak Manusmryti), aż do literatury w indyjskich językach lokalnych. Wczesnośredniowieczna literatura tamilska wykazuje silne tendencje bhaktyjskie. Także liczne dzieła bengalskie są ściśle hinduistyczne - nie można pominąć współczesnego poety, pisarza, noblisty bengalskiego - Rabindranatha Tagore, cieszącego się światowym autorytetem. Również literatury tworzone we wielu innych językach Indii, jak marathi, telugu, malajalam. W różnych częściach subkontynentu indyjskiego powstawały tłumaczenie ważnych tekstów hinduistycznych (takich jak Ramajana) na języki lokalne.

Muzyka i taniec

Zobacz więcej w osobnych artykułach: Klasyczna muzyka indyjska, Klasyczne tańce hinduskie. Już od najdawniejszych czasów taniec indyjski i związana z nim symbolika miała wyraźne korzenie religijne. Teoria tańca została sklasyfikowana w traktacie hinduskim Natjaśastra. Tańce rozwijające się w różnych częściach Indii miały wyraźne elementy bhakti, wykonywane je do celów kultowych. Z czasem jednak tańce rozszerzono na tańce świeckie.

Muzyka indyjska także wywodzi się z hinduizmu, dokładniej to z tradycji Rygwedy i Samawedy. Wiedza o muzyce i jej zasady również zostały dokładnie opisane w tekście Natjaśastra.

Wpływ na inne religie

Od czasów swoich początków hinduizm silnie oddziaływał na sąsiednie i wywodzące się z niego religie. Wpływy te miały zwykle charakter wzamnych odziaływań. Z hinduizmu wywodzą się dźinizm, buddyzm, adźiwikowie, sikhizm i kilka innych religii, które z różnych względów nie są uznawane za wyznania w pełni hinduistyczne.

Pierwsze dwie założone były przez hinduistów i mają wiele wspólnych elementów z hinduizmem: wiara w karmę, reinkarnację, dążenie do oświecenia oraz podobną etykę (jednak nie identyczną; np. etyka dźinijska jest bardziej surowa). Zdarzało się nawet, że uważane były za odłamy hinduizmu. Nie bazują jednak na Wedach (ani na innych świętych pismach hinduizmu) co sprawia, że nie mogą być kultami hinduistycznymi. Dodatkowo uznają innych świętych oraz nie występują w nich hinduistyczne dewy. Adźiwikowie natomiast odłączyli się od dźinizmu (w pierwszych latach tejże religii – jeszcze za życia jej założyciela – Mahawiry) i głoszą oni fatalizm, sądząc, że każda dusza i tak osiągnie oświecenie niezależnie od czynów, co jest sprzeczne z nauką hinduizmu (oraz dżinizmu).

Sikhizm również założony był przez hinduistę - Nanaka oraz zawiera liczne elementy hinduizmu: typowo wisznuickie bhakti, karma, reinkarnacje, oraz wiarę, że świat to tylko maja. W dodatku Sri Guru Granth Sahib została spisana częściowo przez świętych hinduizmu. Podstawą sikhizmu jest jednak autorytet Sri Guru Granth Sahib, a nie świętych pism hinduizmu, ponadto sikhowie uznają innych świętych i przywódców duchowych, czczą wyłącznie Boga bezforemnego oraz nie oddają czci Awatarom.

Wpływ hinduistyczny dostrzec można także w sufizmie. Część sufitów indyjskich inspirowała się duchową tradycją jogi. Charakterystyczne dla niektórych kierunków sufizmu indyjskiego (zwł. maharashtryjskiego) było łączenie tradycji i religii hinduistycznej i muzułmańskiej.

Niektóre dewy i dewi hinduistyczne (np. Ganeśa, Saraswati) przedostały się poza Indie do rejonów takich jak Tybet, Chiny, Azja Południowo-Wschodnia, Indonezja, a nawet Japonia i pojawiły się (choć w nieco zmienionej formie) w religiach tamtejszych narodów.

Zaratusztrianizm - jego święta księga Zend Awesta - wywodzi się z tego samego rdzenia - aryjskiego - co hymny wedyjskie i wykazuje do nich wiele podobieństw. Tradycja wedyjska wielce wpłynęła na jej powstanie. Z zaratusztrianizmu wywodzi się natomiast judaizm, z niego zaś chrześcijaństwo i islam, toteż można zaryzykować stwierdzenie, że wszystkie wielkie religie wywodzą się z Wed.

Hinduizm również wpłynął na praktyki, kulturę, a nawet wierzenia innych religii indyjskich, np. chrześcijaństwa, rastafarianizmu, judaizmu i zaratusztrianizm (niektórzy zaratusztrianie indyjscy czczą niektórych hinduistycznych świętych, np. Shirdi Sai Babę), także islamu.

Przypisy

1. ↑ Mumbai, India Religion: Hinduism, nationalgeographic.com, [1], data ostatniego dostępu: 01.05.2007
2. ↑ Major Religions of the World Ranked by Number of Adherents, adherents. com [2], data ostatniego dostępu: 01.05.2007
3. ↑ Różnice pomiędzy tymi religiami wiązały się początkowo z odrzuceniem przez Buddę Siakjamuniego tzw. systemu kastowego oraz zakwestionowaniem pojęcia Boga osobowego.
4. ↑ 4,0 4,1 David Frawley - From the River of Heaven: Hindu and Vedic Knowledge for the Modern Age, wydawnictwo Passage Press, Salt Lake City 1990, ISBN 1-878423-01-0 ; s. 27
5. ↑ Różnice pomiędzy tymi religiami wiązały się początkowo z odrzuceniem przez Buddę Siakjamuniego tzw. systemu kastowego oraz zakwestionowaniem pojęcia Boga osobowego.
6. ↑ Is Hinduism polytheistic, religionfacts.com, [3], data ostatniego dostępu: 01.05.2007 (en)
7. ↑ R. Krishnakumar Beef without borders, hinduonnet.com, [4], data ostaniego dostępu 01.05.2007 (en)

Bibliografia

1. Alf Hiltebeitel Hinduism, W: Gale Encyclopedia of Religion tom VI, ISBN 0-02-865997-X (en)
2. Andrzej Jakimowicz, Sztuka Indii, Warszawa 1991, ISBN 83-214-0829-X
3. Andrzej Jakimowicz, Marta Jakimowicz-Shah, Mitologia indyjska, Warszawa 1982, ISBN 83-221-0176-7
4. Artur Karp, Hinduizm, W: Religia. Encyklopedia PWN, tom 4, Warszawa 2002, ISBN 83-01-13775-4
5. Jan Kieniewicz, Historia Indii, Wrocław 1985, ISBN 83-04-01896-9
6. Krzysztof Mroziewicz, Ćakra czyli Kołowa historia Indii, Bydgoszcz 2006, ISBN 83-60186-00-6
7. Eugeniusz Słuszkiewicz, Pradzieje i legendy Indii, ISBN 83-88238-65-5
8. Subramuniya, Sivaya Subramuniaswami Dancing With Siva: Hinduism's Contemporary Catechism dostępna online (en)
9. Paramahansa Yogananda Autobiografia Jogina, wydanie polskie: Ravi 2005, ISBN 83-7229-115-2
10. Wielka historia świata tom V, wyd. Oxford Educational sp. z.o.o. 2005, ISBN 83-7425-030-5
11. Anrzej Tokarczyk, Hinduizm, Warszawa 1986, ISBN 83-03-01610-5