Hatha Joga

Hatha Joga, Hathajoga - w dewanagari हठयोग – jedna z najbardziej znanych na Zachodzie (w USA i Europie) tradycji indyjskiej jogi tantrycznej, bazująca głównie na pozycjach ciała zwanych asana, sześciu procesach oczyszczających krija oraz na kontroli oddechu pranajama. Najbardziej znany autorytatywny tekst tej szkoły to Hathajoga-Pradipika.

Słowo hatha dosłownie oznacza siłę, w tym siłę wojownika do pokonania przeciwnika. Wyrazu tego używa się jako przysłówka w sensie "przemocą" lub "wbrew czyjejś woli". Słowo to składa się z dwóch członów ha oznaczającego słońce (pingala) i tha oznaczającego księżyc (ida) - gdzie symbolika tych nazw jest podobna do znaczenia yin i yang w chińskim taoistycznym qigong (chi kung).

Hatha-joga różni się od klasycznej jogi zwanej także Jogą Królewską (np. z Jogasutr Ryszi Patandźali) mniejszym naciskiem na metafizykę odziedziczoną po samkhji, a większym na praktyki ezoteryczne i praktyki fizyczne (giętkość i wytrzymałość ekstremalna ciała). Joga klasyczna i większość pozostałych szkół jogi dążą do osiągnięcia równowagi między metafizyką (mistyką) a ezoteryką. Hatha-joga, w znacznej mierze zmniejszając moment filozoficzny, kładzie silny nacisk na magiczne i ezoteryczne aspekty jogi, dążąc przy tym silniej niż inne kierunki do uzyskania mocy ponadnaturalnych zwanych siddhi, a zwłaszcza do zwycięstwa nad śmiercią, starością i chorobą. Magiczno-mistyczne koncepcje zawarte w tekstach hatha-jogi czynią ją jednym z głównych składników i źródeł tantryzmu.

Hatha-joga nie odchodzi jednak przy tym zbyt daleko od jogi klasycznej – przeciwnie, zawiera w sobie wszystkie jej zasadnicze elementy, w szczególności zaleca praktykowanie nakazów i zakazów moralnych (jama i nijama), a także dążenie do samadhi - ostatecznego urzeczywistnienia duchowego, do oświecenia. Warto pamiętać, że nie ma hatha-jogi bez radża-jogi i nie może być mowy o radża-jodze bez hatha-jogi.

Właściwy rozwój indyjskiej i himalajskiej hatha-jogi nastąpił na gruncie hinduistycznych wspólnot jogicznych: kanphata oraz nathów lub natha sampradaja. To heterodoksyjna wspólnota natha sampradaya kładła i kładzie szczególnie duży nacisk na moce mistyczno-magiczne czy charyzmatyczne (siddhi) uzyskiwane dzięki praktykom mistyczno-ascetycznym. Większość klasycznych tekstów hatha-jogi wiąże się właśnie ze szkoła nathów, a samo słowo natha oznacza adepta inicjowanego w hatha jogę.

Budowa wewnętrzna człowieka

Szczególnie charakterystyczna dla hatha-jogi jest koncepcja "ciał subtelnych", posiadających własną anatomię, w tym ciała znanego jako sobowtór eteryczny, a w jodze pranamaya manakośa (ciało praniczne) lub linga śarira (ciało lingamiczne, ciało znaków czy symboli). Różne teksty hatha-jogi przedstawiają tę anatomię nieco inaczej, panuje jednak wśród nich zgoda, że istnieją ćakry – centra o kształcie kwiatów lotosu przyporządkowane różnymi miejscom ciała ludzkiego, oraz nadi, "kanały" łączące ćakry w których płynie subtelna eteryczna czy praniczna energia witalna. Każda ćakra posiada wiele specyficznych sobie przyporządkowań, zwłaszcza bóstw lub par bóstw, inwokacji (mantra) i znaków czy obrazów symbolicznych (jantra).

Przy pierwszej z ćakr, muladharze, umiejscowionej na dole tułowia w miejscu między odbytem a narządami płciowymi, drzemie boska Moc Ogniowa zwana Kundalini Śakti reprezentujący energię Śakti, żeńską Moc androgyne Śiwa-Śakti. Zadaniem jogina jest obudzenie boskiego Ognia Wewnętrznego drzemiącego w formie spirali przypominającej zwiniętego w 3 i pół zwoju węża, który poprzez główną nadi, szuszumnę, i wszystkie pozostałe ćakry, ma osiągnąć najwyższą z ćakr, położoną wysoko ponad szczytem głowy tysiącpłatkową sahasrarę. W ten sposób Kundalini, Moc z duetu Śakti Śiwa, jednoczy się z samym Śiwą, co właśnie doprowadza do osiągnięcia mocy magicznych i charyzmatycznych zwanych siddhi, nieśmiertelności i super zdrowia. Zarazem stanowi to o możliwości wyzwolenia jako że jest unią mistyczną z uniwersalnym bóstwem nieba.

Asany, bandhy i mudry

Asany, bandhy i mudry to najbardziej kojarzone na Zachodzie ćwiczenia z Hathajogi, razem określanych terminem sthula krija - ćwiczeń fizycznych, ćwiczeń z zaangażowaniem ciała fizycznego. Asana jest najpowszechniej kojarzoną częścią jogi polegającą na wykonywaniu określonych ćwiczeń zwanych asanami lub pozycjami jogicznymi, w hathajodze zarówno w sposób dynamiczny (dochodzenie do pozycji) jak i statyczny (końcowy, izometryczny). Celem praktykowania asan, bandh i mudr jest osiągnięcie wewnętrznej harmonii i wzmocnienie ciała. Ciało sztywne i napięte należy rozciągnąć i rozluźnić, ciało zbyt rozluźnione i słabe należy wzmocnić. Asany zwiększają siłę i wydajność mięśni, ścięgien, systemu krążenia, systemu nerwowego, mają również korzystny wpływ na umysł i psychikę; wymagają skupienia na oddechu, co wpływa korzystnie na pracę serca, a to pomaga w natlenieniu komórek ciała i przyspiesza procesy metaboliczne. Jogini przekonują, że joga oparta na asanach, bandhach i mudrach pomaga zwalczać bóle głowy i stawów, ułatwia łagodne przejście przez okres przekwitania, wspomaga leczenie z depresji i często pomaga zrzucić nadwagę, jak również wspomaga leczenie rehabitalitacyjne i sama w sobie leczy człowieka z wielu innych chorób i dolegliwości. Wiele asan, bandh i mudr wpływa korzystnie na funkcjonowanie gruczołów dokrewnych, np. wygięcia do przodu, czy pozycje odwrócone stymulują zwykle gruczoł tarczycy.

Stworzonych przez Mistrza Śiwa Jogeśwara asan jest 84, z których cztery są najważniejsze: Siddha, Padma, Simha i Bhadra. Najwygodniejszą i najpiękniejszą jest Siddhasana. Spośród 84 asan należy zawsze praktykować Siddhasanę, gdyż jest ona najważniejsza. Oczyszcza ona 72 tysiące Nadis – subtelnych kanałów energii. Postawa ta kompletnie i subtelnie czyści kanały energetyczne będące wzorem zdrowia i doskonałości formy ciała (sthulla rupa). Serię czterech najważniejszych asan można wypełniać jako jedną lekcję praktyki lotosowej. Rozpoczynamy medytacją Nathów w Siddhasanie. Następnie przechodzimy do Padmasany (Pełny Kwiat Lotosu). Oczywiście, gdy potrzeba, z pomocą Pawanmuktasany – ćwiczeń uwalniających napięcia i bloki ciała utrudniające wykonanie tych asan. Dalej z Lotosu wykonujemy Simhasanę przyjmując archetyp Lotosowego Króla Lwa. Następnie próbujemy ustalić ciało w postawie Bhadrasany będącej zaawansowaną odmianą Lotosu, w której ręce przełożone za plecami chwytają palce odpowiadających im nóg. Kończymy więc postawą pełnego związania kanałów energii zmysłów, gdzie zarówno ręce jak i nogi zostają splecione. Pamiętajmy, że ASANA to postawa wiodąca na drogę ku Doskonałości.

Klasycznie, dopiero w drugiej lekcji Hathajogi, na poziomie Dridhata, praktykuje się 84 formy postaw Siedzenia (Âsana znaczy siedzenie) przekazanych przez Pana Śiwę, z których 32 formy są najniezbędniejsze dla ludzkości. Większość Âsan wykonywana jest w formie lotosowej, stąd dla rozwinięcia treningu Asan, opanowanie lotosu (Padmasana) jest absolutnie najpilniejszą koniecznością. Pawanmukta (uwalnianie napięć) to podstawowa praca z ciałem, służąca uwolnieniu napięć blokujących ciało przed możliwością siedzenia w lotosie. Jest to praca przygotowująca do właściwej praktyki asan będących przewodnią nutą treningu Drugiej Klasy Hatha Jogi. Zasadą praktyki Pawanmukta jest przeciąganie ciała poprzez naprężanie i odprężanie zarówno fizyczne jak i mentalne oraz ruch okrężny, spiralny w postaci wszelkich krążeń.

Najniezbędniejszą Asaną jest Siddhasana (Owocne Siedzenie, Postawa Owocu), która umożliwia właściwą praktykę skupienia i koncentracji. Ciało jest proste, lewa pięta przy kroczu, prawa pięta ułożona na lewej, a palce stóp schowane pomiędzy łydkę a udo. Głowa pochylona tak, że broda jest przyciśnięta do piersi. Dłonie ułożone na kolanach w geście mądrości (widja) i przejrzystości (prakaśa). Nogi ułożone w sierp księżyca oddają znaczenie sylaby THAM, zaś pochylona głowa jest symbolem słońca, co ma znaczenie sylaby HAM. Łącznie, postawa oddaje ideę Ha-Tha i pozwala z wdechem energii księżyca wznosić się ku słońcu, a z wydechem, energii słońca oświetlać księżyc. Oddychanie jest głębokie, wydech jest uwalniającym westchnieniem. Uproszczoną wersję tej asany zwie się Muktasaną, w której prawa pięta spoczywa na lewej, jednakże palce stóp nie są schowane pomiędzy łydkę a udo drugiej stopy. Każdy adept ćwiczący Hatha Jogę winien jak najszybciej opanować Siddhasanę (Muktasanę), która niezbędna jest do głębszego praktykowania tej ścieżki. Siddhasana jest podstawą dla rozpoczęcia praktyki Dźniana (Ćin) Mudry.

Siedem grup ćwiczeń Hathajogi

Adeptem Hatha Jogi jest osoba praktykująca Sześć Rytuałów Śodhasany, zwanych Pierwszą Klasą Jogi, która otrzymała inicjację od swego Guru. Każdy inicjowany adept linii przekazu Hatha Jogi zwany jest Natha, co oznacza Strażnika Ścieżki. Zakon (Ścieżka) praktykujących Hatha Jogę zwany jest Nathsampradaja (Ciało Strażników Ścieżki HJ) lub Karthabadźa! Hatha Joga jest schronieniem dla zranionych przez trzy cierpienia (czyny, emocje i myśli). Hatha Joga buduje dla wytrwałych w jej praktyce prawdziwą opokę duchowej realizacji. Hatha Joga występuje w dwóch formach znanych jako Krijapada oraz jako Anuttarapada. Pierwsza akcentuje subtelne ćwiczenia doskonalenia formy ciał(a), a druga ekscesywne odosobnienia i intensywną praktykę koncentracji.

Siedem Grup praktyk stanowi ścieżkę znaną jako Hatha Joga:

1. Śodhana (Szatkarman) – Sześć Rytuałów Oczyszczenia;
2. Dridhata (Âsana) – wzmocnienie formy ciał(a); siła; zręczność;
3. Sthairjam (Mudra i Bandha) – postawa stabilności i cichości;
4. Dhairjam (Pratjahara) – cierpliwość, wytrwałość; uspokojenie;
5. Laghwan (Prânajâma) – lekkość, wnikliwość, jasność;
6. Pratjakszam (Dhârana/Dhjâna) – wrażliwość, rozpoznawanie;
7. Samâdhi – ekstaza ciała światła; odosobnienie; pokój;

Absolutną i niezbędną podstawą jakiegokolwiek treningu Hatha Jogi jest Śodhana – rytuał oczyszczenia, obejmujący znów zasadniczo sześć grup wstępnych ćwiczeń znanych jako:

• Neti (Neti Krija) – usuwanie nieczystości nozdrzy; oczyszczanie wodą kanałów nosowych; płukanie nosa i gardła; najbardziej elementarna praktyka wszystkich Nathów praktykujących autentycznie Hatha Jogę;
• Dhauti – ablucje całego ciała, kąpiele i obmywania; obmywania ciała od zewnątrz i od wewnątrz; obmycie ciała, przewodu pokarmowego, oczu, uszu, oczyszczenie zębów, języka i skalpu;
• Nauli(ka) (Laulika Krija) – oczyszczenie umysłu poprzez masowanie brzucha, natężanie i rozluźnianie brzucha, ćwiczenie mięśni brzucha oraz wzmacnianie pasa przepony rytmicznym oddychaniem i naprężaniem całej powłoki brzusznej;
• Basti (Wasti) – lewatywy, przepłukania; obmywania wnętrzności czy jak wolimy dolnej części przewodu pokarmowego od odbytnicy aż do żołądka; lewatywy służą przedłużeniu życia i uwolnieniu się od starości i chorób;
• Kapalabhati – oczyszczenie głowy poprzez specjalne oczyszczania nosa i ust z pomocą oddechu lub strumienia wody; rozwija się jaśniejącą aurę wokół głowy na podobieństwo Świętych Bożych;
• Trataka – skupione wpatrywanie, koncentracja; ćwiczenie patrzenia z wielką uwagą aż do zatrzymania ruchu fal myślowych; wpatrywanie w obiekty (grahja) takie jak płomień, kwiat, punkt i inne ćwiczenia wzroku; rozwija się dobry wzrok i zdolności do głębokiej wizualizacji;

Ćwiczenia te zwane są Szatkarmanem (Sześcioma Rytuałami Oczyszczenia) i stanowią podstawową praktykę duchową, sadhanę, każdej autentycznej Hatha Jogi. Liczba sześciu ćwiczeń skutecznie zmiękcza bastiony egotyzmu oraz uwalnia od wszelkich astralnych, demonicznych wpływów jakie mogłyby zdarzyć się na duchowej drodze, inaczej mówiąc oczyszczamy sześć aspektów zmysłowej natury.

Etyka i odżywianie w Hatha Jodze

Powodzenie osiąga się w kultywowaniu Hatha Jogi dzięki właściwej postawie psychicznej, etycznej czy moralnej. Mówienie prawdy (satja), szczerość, wstrzemięźliwość, tolerancyjność, współczucie, skromność i siła dobrej woli to cechy godne pielęgnowania i rozwijania w treningu Hatha Jogi. Pielęgnujemy cechy takie jak radość, wytrwałość, odwagę, mądrość i wiarę! Konieczna jest ufność w instrukcje Guru i szczere podążanie za duchowym przewodnictwem własnego mistrza duchowego. Niełatwo jest osiągnąć Jogę (Jednię) komuś kto podąża w mroki skłóconych sekt religijnych. Hathawidja ofiarowana jest dla wydobycia poszukiwaczy Prawdy z mroków skłóconych filozoficznych sekt i teologicznych pogmatwań dogmatycznych. Należy powstrzymać się od duchowej ślepoty wywyższania własnej wiary religijnej ponad inne. Jogin musi uwolnić się od zmartwień wytwarzanych przez umysł, powstrzymać się od wyrządzania zła, krzywdy i szkody, kradzieży i oszustwa.

Umiarkowane odżywianie znane jako Mitahara polega na spożywaniu pokarmów lekkich, smacznych i naturalnie słodkich. Czwarta część żołądka powinna pozostać pusta, a pokarm ofiaruje się Panu Śiwie (Adi Guru). Zdrowe, jarskie czy wegetariańskie odżywianie wymagane jest, jeśli chcemy rozpocząć pracę w drugim kręgu praktyki, dridhata (asana). Należy pamiętać, że chociaż podstawą odżywiania w Jodze są produkty roślinne, w tym zboża, warzywa, owoce i orzechy, to Joga zaleca spożywanie produktów z mleka, w tym z mleka krowiego, szczególnie takich jak masło klarowane znane jako Ghi, miód pszczeli czy jajka. Szczególnie Ghi zwane masłem klarowanym oraz jogurt i woda jogurtowa mają wiele dobroczynnych działań zdrowotnych. W intensywnej praktyce Anuttarapady zjada się co najwyżej jeden posiłek dziennie, w porze do południa. Zachowuje się długotrwałe okresy postów, gdzie 7, 21 i 40 dni to ledwie „rozgrzewka”. Natha, który kontempluje swego Atmana (Istotną Jaźń), zważa na umiarkowaną dietę (nieprzejadanie się i posty) oraz praktykuje Siddhasanę przez 12 lat, niewątpliwie osiąga Siddhi Jogi.

Oryginalne traktaty Hatha Jogi

Podstawowym popularnym na Zachodzie tekstem Hatha-jogi jest Hathapradipika autorstwa Ryszi Swatmaramy, pochodzący z XV wieku. Inne ważne teksty opisujące techniki hathajogiczne to Gheranda Sanhita, Śiwa Sanhita, Goraksza Śataka i Siddhasiddhantha Paddhati. Hathajogapradipika jest jednym z najstarszych zachowanych tekstów hatha-jogi, powstałym jako skutek osobistego doświadczenia Swami Swatamaramy, ucznia Swami Gorakhnatha. Stanowi zwięzły sanskrycki opis wszystkich najważniejszych dla adeptów hatha-jogi pojęć, jak asany, śatkrije, pranajamy, ćakry, kundalini, bandhy, mudry, krija, śakti, nadi itd. z praktycznymi wskazówkami. Gheranda Sanhita pochodzi z XVII wieku, ma charakter w dużej mierze encyklopedyczny. Wiele miejsca poświęca samadhi, omawiając je jednak inaczej niż Ryszi Patańdźali. Inaczej niż pozostałe teksty klasyczne, za najważniejsze dla praktyki jogicznej uznaje techniki krija i wewnętrzne oczyszczenie ciała.

Wiele aspektów jogi szczególnie silnie obecnych w hatha-jodze, jak specyficzne pozycje ciała (asany) posiada szczególnie dawne pochodzenie wedyjskie. Pewne płaskorzeźby przedaryjskiej cywilizacji Mohendżo Daro interpretowano jako wizerunki medytującego w stanowiącej jedną z podstawowych asan pozycji lotosu (padmasana) Śiwa - mistrza i bóstwa wszystkich joginów. Już Rygweda [X 136] mówi o dysponujących szczególnymi mocami nadnaturalnymi ascetach – munich (mauni) unoszących się ponad wiatrem. Mistyczna anatomia ciała ludzkiego hatha-jogi obecna jest w najstarszych upaniszadach – np. Ćhandogjopaniszada [VIII 6.6] mówi o istotnych dla hatha-jogi niefizycznych kanałach energetycznych (nadi), w tym o najważniejszej, suszumna-nadi, prowadzącej wzdłuż kręgosłupa do czubka głowy. Koncepcję kontroli oddechu (pranajama) omawia Bryhadaranjakopaniszad [I 5.23]. Także o wiele młodsza Swetaśwataraopaniszada [II 8 i nn.] omawia dość szczegółowo pewne typowe dla hatha-jogi aspekty jogi, jak kontrola oddechu i wzbudzanie ognia wewnętrznego, a już według Upaniszady Śwetaśwatara, ma to prowadzić do przezwyciężenia śmierci, choroby i starości.

Duża ilość typowych dla hatha-jogi elementów pojawia się w tekstach tantrycznych, szczególnie w Malatimadhavie, dziele ascetycznym Bhawabhutiego datowanym na VIII wiek e.ch., a także w datowanej na VI wiek Harszaćaricie Banabhatty.